İnsan cəmiyyətinin inkişafı boyu inanclar, dini və fəlsəfi sistemlər həmişə maraq və diskussiyaların mərkəzində dayanıb. Tanrıya, kainatın yaradılışına və insanın mənəvi dünyasına yanaşmada fərqli konsepsiyalar yaranıb və müxtəlif epoxalarda yeni fəlsəfi istiqamətlər formalaşıb. Bu istiqamətlərdən biri də deizm və deistlik anlayışıdır. Deist anlayışı Qərb dünyasında müasirlik və maarifçilik dövrünün formalaşmasında, rasional düşüncənin yayılmasında və dinə münasibətdə yeni fəlsəfi baxışların yaranmasında əsas rol oynayıb. Azərbaycan cəmiyyəti üçün də bu mövzu həm tarixi-mədəni, həm də dünyəvi və fəlsəfi baxımdan aktuallıq kəsb edir.
Deist kəlməsi həm fərdi düşüncə tərzi, həm də rasional və azad dünyagörüşün ifadəsi kimi dəyərləndirilir. Deistlərin əsas fərqi ənənəvi dini təsəvvürləri və dogmatik inancları qəbul etmədən Tanrının və kainatın varlığına, ali bir qüvvənin olmasına ağıl və təbiət qanunları prizmasından yanaşmalarıdır. Deist olmaq sırf ateizm və ya dini fanatizmə alternativ deyil, bu, insanın fərdi düşüncə, təcrübə və elmi yanaşmalar nəticəsində formalaşan bir mövqedir. Bu fəlsəfi mövqe maarifçilik dövründən etibarən Avropa və Amerika düşüncəsində böyük sarsıntılara, yeni elmi və siyasi yanaşmalara yol açıb. Azərbaycanda də müasir elmi, fəlsəfi və ictimai diskussiyalarda deistlik tez-tez rast gəlinir və dərin təhlilə ehtiyac duyur.
Deistlik anlayışının mənası və tarixi kökləri
Deist termini latınca “deus” – “Tanrı” sözündən götürülüb və “Tanrıya inanan, lakin dinlərə və dini ayinlərə tənqidi yanaşan şəxs” mənasını daşıyır. Deistlik, əsasən, insan ağlının və təbiət qanunlarının ali qüvvənin, yəni Tanrının mövcudluğunu sübut etmək üçün əsas vasitə olduğunu iddia edir. Bu konsepsiya, orta əsrlərin dini dogmalarına qarşı rasional və elmi yanaşmanın alternativi kimi inkişaf edib. Deistlərə görə, Tanrı kainatı yaradıb, ancaq sonrakı proseslərə müdaxilə etmir; kainat öz daxili qanunauyğunluqları ilə fəaliyyət göstərir.
Deistlik XVIII əsrdə Avropada – xüsusilə İngiltərədə, Fransada və Almaniyada – maarifçilik (Enlightenment) hərəkatı dövründə geniş yayılıb. Bunu Şərq fəlsəfəsindəki təbiət və insan münasibətlərinə dair fikir axınları ilə də müqayisə etmək olar. Deistlik, həm də monoteist dinlərin – yəni xristianlıq, islam və yəhudiliyin – bəzi fundamental qaydalarına və rituallarına alternativ yanaşmadır.
Tarixi inkişaf mərhələləri cədvəldə
| Dövr | Fəlsəfi əsaslar | Başlıca nümayəndələr |
|---|---|---|
| Qədim dövr | Təbii fəlsəfi düşüncə, panteizm | Aristotel, Sokrat |
| Orta əsrlər | Skolastika, dini dogmalar | Tomas Akvinski |
| Maarifçilik | Rasionalizm, empirizm, deizm | Volter, Rousseau, Locke |
| Müasir dövr | Sekulyarizm, elmi ateizm | Albert Einstein (bəzən), Carl Sagan (simpatik yanaşma) |
Deistliyin əsas prinsipləri və fərqləndirici xüsusiyyətləri
Deistlərin dünyagörüşündə aşağıdakı əsas prinsiplər üstünlük təşkil edir:
- Tanrıya inanmaq: Deistlər ali bir qüvvənin, Tanrının varlığını qəbul edirlər, lakin bu, mütləq bir dinə və ya müqəddəs kitabda təsvir olunan Tanrıya uyğun gəlmir.
- Təbiət qanunları: Onlara görə kainat Tanrı tərəfindən yaradılıb, lakin bundan sonra təbiət qanunları ilə öz-özünə idarə olunur.
- Vəhyin və dini möcüzələrin inkarı: Deistlər, peyğəmbərlik, müqəddəs kitablar və möcüzələri insanın subyektiv təcrübəsinin və tarixi kontekstin məhsulu kimi qiymətləndirirlər.
- Ağıl və elm: İnsanın Tanrıya və kainata dair biliyi yalnız təcrübə, müşahidə və ağıl vasitəsilə əldə olunur. İnanc ağıl və elmi biliklə uyğun olmalıdır.
- Azad vicdan və fərdi seçim: Dini təlim və ritual zorakılığını rədd edən deistlik, fərdin azad düşüncə və vicdanını ön plana çıxarır.
Deistliklə teistlik (yəni ənənəvi dinlər), ateizm və aqnostisizm arasında fərqlər var. Teistlər Tanrının müdaxiləsini və vəhyin qüdrətini qəbul edir, ateistlər isə ümumiyyətlə Tanrının varlığını inkar edir, aqnostiklər isə bu sualın cavabını qeyri-mümkün sayır. Deistlər isə Tanrının varlığını rasional əsaslarla qəbul edir, lakin möcüzə və dini ritualçılığı inkar edir.
Deistliyin əsas növləri və yanaşmaları
Deistlik tək bir fəlsəfi cərəyan deyil, müxtəlif yanaşma və şaxələri var. Tarixən aşağıdakı növlər formalaşıb:
- Klassik deizm: Maarifçilik dövrünün nümayəndələri tərəfindən irəli sürülən, dini dogmalara qarşı rasional və elmi mövqe tutan, Tanrının yalnız yaradan və təşkilatçı kimi dərk edildiyi istiqamətdir.
- Təbii deizm: Təbiət elmləri və kainatın harmoniyası əsasında, Tanrının insanlara təbiət qanunları ilə mesaj göndərdiyi düşüncəsidir.
- Etik deizm: Əxlaq və insan borcunu, dini ayinlər və vəhy olmadan, yalnız ağıl və vicdan əsasında dəyərləndirir.
- Filosofik deizm: Fəlsəfi sistemlərdə Tanrı anlayışının şərhi, kainatın başlanğıcında bir səbəbkarın olması ideyası ilə bağlıdır.
- Elmi deizm: Kainat və həyatın yaranması barədə elmi biliklərə əsaslanır, Tanrının rolunu “ilk səbəb” kimi qəbul edir, lakin sonrakı proseslərdə müdaxilə etmədiyini vurğulayır.
Deistliyin bu növləri fərqli dövrlərdə, müxtəlif mühit və cəmiyyətlərdə müxtəlif səviyyədə aktuallıq kəsb edib.
Deistliyin cəmiyyətə və mədəniyyətə təsiri
Deist ideyalar maarifçilik dövründə Avropa və Amerikada elmi düşüncənin, insan haqlarının, azadlıq və demokratik dəyərlərin yayılmasında mühüm rol oynayıb. ABŞ Konstitusiyasının yaradıcıları arasında – Tomas Cefferson, Bendjamin Franklin, Tomas Peyn və başqaları – deist baxışları ilə tanınırdı. Onların fikrincə, dövlətin dinlə ayrılığı və fərdi vicdan azadlığı əsas hüquqi və sosial prinsiplərdən olmalıdır.
Deist ideyalar ədəbiyyatda, incəsənətdə, maarifçilik fəlsəfəsində, təbiətşünaslıqda və hüquqi sistemlərin formalaşmasında iz buraxıb. Qərb sivilizasiyasında sekulyarlaşma, humanizm və insan hüquqları kimi dəyərlərin kökündə də deist ideyalar dayanır. Azərbaycanda isə maarifçi ziyalıların bir qismi elmi və rasional təfəkkürə, azad düşüncəyə və fərdi yanaşmaya üstünlük verərək, deistliyə yaxın baxışlar sərgiləyiblər.
Deistliyə dair əsas arqumentlər və tənqidlər
Deistlik tərəfdarlarının arqumentləri əsasən belədir:
- Kainatın nizamı və mürəkkəbliyi Tanrının varlığına dəlalət edir, lakin bu Tanrı insan həyatına birbaşa müdaxilə etmir.
- Dini ayinlər və möcüzələr insan psixologiyasının və sosial kontekstin məhsuludur.
- İnanc, ağıl və elmə uyğun olmalıdır; sivil cəmiyyətlərin inkişafı üçün dini zorakılıq deyil, rasional düşüncə əsas olmalıdır.
Tənqidçilər isə deistliyin əsas arqumentlərini belə sual altına alırlar:
- Deist Tanrı təsəvvürünün “uzun məsafəli və passiv Tanrı” olması, insanın mənəvi dünyasına təsirsiz qalması.
- Deist baxışın dini təcrübənin emosional və mistik tərəfini, mənəvi birliyi və cəmiyyətin sosial birləşdirici funksiyasını inkar etməsi.
- Bəzi tənqidçilər isə qeyd edir ki, deizm insanda həm dindarlıq, həm də inamsızlıq hisslərini zəiflədir və mənəvi boşluq yaradır.
Deistliyin fəlsəfi və sosial cəhətləri, həmçinin şəxsi inkişaf və azad düşüncə baxımından müsbət və mənfi tərəfləri vardır.
Deist və teist, ateist, aqnostik: əsas fərqlər
Deist, teist, ateist və aqnostik anlayışları tez-tez qarışdırılır. Bunu daha aydın təsəvvür etmək üçün cədvəl:
| Anlayış | Tanrıya inam | Dinə və vəhyə münasibət | Əsas fərq |
|---|---|---|---|
| Deist | Var | Ayin və vəhyə inanmır | Rasional və azad yanaşma |
| Teist | Var | Ayin, kitab və vəhy qəbul edir | Dinə tam bağlılıq |
| Ateist | Yox | Din və Tanrı anlayışını inkar edir | Tanrı və din yoxdur |
| Aqnostik | Bilinməz | Qəti fikir bildirmir | Biliyin mümkünsüzlüyü |
Bu fərqlər, ictimai diskussiyada fərdi mövqenin və dünyagörüşünün dəqiq ifadəsi üçün vacibdir.
Deist düşüncənin müasir cəmiyyətdə yeri və rolu
Müasir dövrdə deist baxışlar əsasən sekulyar və elmi təfəkkürə, fərdi azadlığa, din və dövlətin ayrılığına, insan hüquqları və tolerantlığa əsaslanan cəmiyyətlərdə aktualdır. Deistlər cəmiyyətin elmi tərəqqisini, maarifçilik və humanist dəyərləri, dini və məzhəb ayrı-seçkiliyinə qarşı dözümlülüyü dəstəkləyir.
Azərbaycan reallığında, xüsusən gənclər və intellektual dairələrdə deist baxışlara rast gəlinir. Qlobal internet resurslarında və açıq fəlsəfi müzakirələrdə deistliyə maraq artıb, bəzi yazıçılar, alimlər və ictimai xadimlər özlərini deist kimi təsvir edirlər.
Deistlik müasir şəraitdə dinlərarası dialoqa, fərdi inanc və təcrübənin müxtəlifliyinə, dini dözümlülük və azadlığa xidmət edən dünyagörüş kimi aktuallığını saxlayır.
Deistliyə dair yanlış təsəvvürlər və stereotiplər
Cəmiyyətdə bəzən deistlər haqqında müxtəlif yanlış fikirlər və stereotiplər mövcuddur:
- Deistlik ateizm deyil; deistlər Tanrıya inanır, sadəcə din və ritualçılığı qəbul etmirlər.
- Deistlik mənəviyyatsızlıq və ya inamsızlıq deyil; burada əxlaq və humanizm vacib yer tutur.
- Deistlər üçün əsas dəyər azad vicdan və ağılın rəhbərliyidir, cəmiyyətə ziyan və ya fanatizm məqsədi yoxdur.
Bu stereotiplər, əsasən, maariflənmə səviyyəsinin aşağı olduğu cəmiyyətlərdə rast gəlinir və fəlsəfi baxışların düzgün dərk olunmamasından qaynaqlanır.
Deistlik və elm, təhsil, fəlsəfə
Deist yanaşmanın təhsil və elmdə rolu böyükdür. Elmi düşüncə, müşahidə, tənqidi təfəkkür və yaradıcı araşdırma deistlərin əsas üstünlüklərindəndir. Elmi dünyagörüşün inkişafı, sivil cəmiyyət və insan hüquqlarının bərqərar olması üçün də deist ideyalar əhəmiyyət daşıyır.
Təhsil və fəlsəfə sahəsində deist yanaşma tələbələrə dogmatik deyil, rasional və yaradıcı düşüncə aşılayır, fərdi inanc və azadlığı təşviq edir. Bu, cəmiyyətin intellektual inkişafına, müasir humanist dəyərlərin möhkəmlənməsinə səbəb olur.
Deistlik insanın Tanrı və kainat haqqında fərdi, azad və rasional düşüncə tərzi, elmi tərəqqiyə və tolerantlığa açıq dünyagörüşdür. Müasir cəmiyyətin inkişafında, elmin və maarifçiliyin yayılmasında, insan hüquqlarının və fərdi azadlıqların qorunmasında deist yanaşma mühüm rol oynayır. Deistlik dini dözümlülük və multikulturalizm üçün də nümunəvi mövqedir. Azərbaycanın intellektual və elmi mühitində də deist fikirlər getdikcə daha çox yayılır, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində maraq və diskussiya predmeti olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Deist ali qüvvə – Tanrı və ya Yaradanın mövcudluğuna inanıb, ancaq vəhy, müqəddəs kitablar və dini ayinləri rədd edən, hər şeyi ağıl və təbiət qanunları prizmasından dəyərləndirən şəxsdir.
Deistlər Tanrının varlığını qəbul edir, lakin dini ənənələri və dogmaları inkar edir. Ateistlər isə Tanrının və ya hər hansı ali qüvvənin mövcudluğunu ümumiyyətlə rədd edir.
Deistlik əsasən XVII–XVIII əsrlərdə, Avropada maarifçilik və elmi tərəqqi dövründə yaranıb. Bu dövrdə rasional düşüncə və elmi metodlar dini dogmalara alternativ kimi ortaya çıxıb.
Deistlər kainatın yaradıcı qüvvə – Tanrı tərəfindən qurulduğuna, lakin ondan sonra hər şeyin təbiət qanunları ilə idarə olunduğuna inanır, vəhy və möcüzələri qəbul etmir, ağlı və elmi əsas götürürlər.
Deist baxışlar əsasən Avropa və ABŞ-da maarifçilik, elmi tərəqqi, sekulyar dəyərlər və fərdi azadlığın ön planda olduğu cəmiyyətlərdə yayılıb.
Deistlik fərdi seçim, rasional düşüncə və müşahidə nəticəsində formalaşır, xüsusi dini mərasim və ya təşkilata ehtiyac olmur. Hər kəs fərdi təcrübə və təhlil ilə deist mövqeyə gələ bilər.
Deistlik insanın əxlaqi prinsiplərini və davranışlarını dini qaydalara deyil, vicdan, ağıl və təbii qanunlara əsaslanaraq formalaşdırmasına şərait yaradır.
Azərbaycanda deist baxışlar intellektual və gənc dairələrdə, elmi və fəlsəfi diskussiyalarda rast gəlinir, ancaq geniş yayılması əsasən dünyəvi və liberal dairələrlə məhdudlaşır.
Deistlik elmi tərəqqiyə, fərdi azadlığa, sekulyar hüquq və təhsil sistemlərinin inkişafına, tolerantlıq və dözümlülüyə müsbət təsir göstərir.
Deistlik dini zorakılığa və radikalizminə qarşı alternativdir, fərdi inanc və azadlığı, dözümlülük və multikulturalizmi təşviq edir. Qarşıdurma yaratmaq əvəzinə, fərqli inanclar arasında körpü rolunu oynaya bilər.
