Dəm Qazı : Kimyəvi Xassələri, Zəhərlənmə

Dəm qazı (karbon monoksid, CO) müasir dünyada insanların həyatına ciddi təsir edən, olduqca təhlükəli və görünməz bir qazdır. Onun rəngsiz, qoxusuz və dadsız olması, həm ev şəraitində, həm də sənaye müəssisələrində dəm qazı ilə zəhərlənməni çox təhlükəli edir. Dəm qazı, əsasən yanma prosesi natamam gedən zaman – yəni oksigen çatışmazlığında üzvi maddələrin, qazın, kömürün, taxtanın və ya digər yanacaq növlərinin yanmasından əmələ gəlir. Azərbaycan kimi təbii qazdan və digər yanacaq növlərindən geniş istifadə olunan ölkədə dəm qazının yaratdığı təhlükələr və profilaktik tədbirlər hər zaman aktualdır.

Dəm qazının kimyəvi xassələri və yaranma yolları

Dəm qazı (karbon monoksid, CO) karbonun oksigenlə natamam birləşməsi nəticəsində əmələ gələn bir qazdır. Onun molekulunda bir karbon və bir oksigen atomu var. Dəm qazı, əsasən aşağıdakı hallarda yaranır:

• Qaz və kömür sobası, su qızdırıcıları, kaminlər, generatorlar və avto-nəqliyyat vasitələrinin işləməsi zamanı yanacaq tam yanmadıqda,
• Havalandırmanın zəif olduğu qapalı məkanlarda,
• Qış aylarında qapalı məkanlarda qızdırıcıların düzgün işləməməsi nəticəsində,
• Yanğın və partlayış hadisələri zamanı.

Kimyəvi baxımdan dəm qazı rəngsiz, qoxusuz, dadsız, suda zəif həll olan və havadan azca yüngül olan qazdır. O, insan orqanizminə olduqca zəhərlidir, çünki orqanizmdəki hemoqlobinlə birləşərək karboksihemoqlobin əmələ gətirir və oksigenin toxumalara çatdırılmasını əngəlləyir.

Dəm qazının insan orqanizminə təsiri

Dəm qazı tənəffüs orqanları vasitəsilə qana keçərək, oksigenin bədənə daşıyıcısı olan hemoqlobinlə birləşir. Karboksihemoqlobin birləşməsi hemoqlobindən təxminən 200 dəfə daha güclü olur, buna görə də qan oksigeni toxumalara çatdıra bilmir. Bu da baş beynində, ürəkdə, əzələlərdə və digər həyati vacib orqanlarda hipoksiya (oksigen çatışmazlığı) yaradır. Dəm qazı ilə zəhərlənmənin əsas əlamətləri aşağıdakılardır:

• Başgicəllənmə və zəiflik,
• Baş ağrısı və ürək bulanma,
• Tənəffüsün sürətlənməsi, nəfəs çatışmazlığı,
• Görmədə bulanıqlıq, qulaqda küy,
• Əzələ ağrısı, hərəkətdə koordinasiya pozulması,
• Ağır hallarda huşun itməsi, koma və ölüm.

Dəm qazı zəhərlənməsinin başlıca səbəbləri

Dəm qazı ilə zəhərlənmənin əsas səbəbləri aşağıdakılardır:

• Qapalı məkanlarda qaz sobalarının, su qızdırıcılarının, odun sobalarının, peç və kamintlərin düzgün işləməməsi və ya texniki nasazlığı,
• Otaqda havalandırmanın olmaması və ya zəif olması,
• Avtomobillərin qapalı və yaxud havalandırılmayan qarajlarda uzun müddət işləməsi,
• Yanacaqla işləyən generatorların evdə və ya bağ evlərində düzgün istifadə edilməməsi,
• Həmçinin bəzi sənaye sahələrində texniki təhlükəsizlik qaydalarına əməl edilməməsi.

Xüsusilə soyuq aylarda insanlar evlərini qızdırmaq üçün çox vaxt təhlükəli üsullardan istifadə etdikdə dəm qazı təhlükəsi daha da artır.

Dəm qazı zəhərlənməsinin əlamətləri və mərhələləri

Dəm qazı ilə zəhərlənmənin əlamətləri qəbul edilən qazın miqdarına və təsir müddətinə görə fərqli olur:

• Yüngül zəhərlənmə zamanı baş ağrısı, başgicəllənmə, ürək bulanması, halsızlıq və yuxululuq yaranır.
• Orta dərəcədə zəhərlənmədə ürəkdöyünmə, tənəffüsün sürətlənməsi, əzələlərdə zəiflik, diqqətin pozulması və huşun itməsi müşahidə olunur.
• Ağır zəhərlənmə hallarında isə nəfəs çatışmazlığı, dəri və dodaqlarda göyərmə, kəskin hipoksiya, komatoz vəziyyət və ölüm baş verə bilər.

Dəm qazı zəhərlənməsi xüsusilə yaşlılar, uşaqlar, xroniki xəstəliyi olan şəxslər və hamilə qadınlar üçün daha təhlükəlidir.

Dəm qazından qorunma yolları

Dəm qazı ilə bağlı faciələrin qarşısını almaq üçün aşağıdakı profilaktik tədbirlər görülməlidir:

• Bütün qaz sobaları, qızdırıcılar, su qızdırıcıları, kamin və peçlər vaxtaşırı texniki baxışdan keçirilməli və təmizlənməlidir.
• Evlərdə havalandırma sistemləri daim işlək vəziyyətdə olmalı, pəncərə və ventilyasiyalar açıq saxlanmalıdır.
• Avtomobillər qapalı yerlərdə, xüsusilə də qarajda, uzun müddət işlədilməməlidir.
• Yanacaqla işləyən generatorlar yalnız açıq havada və təhlükəsiz məsafədə yerləşdirilməlidir.
• Uşaqlar və yaşlılar üçün təhlükəsizlik tədbirləri daha ciddi aparılmalıdır.
• Dəm qazı detektorlarından istifadə olunması tövsiyə edilir – bu cihazlar hava içində karbon monoksidi vaxtında aşkar edib xəbərdarlıq verir.

Dəm qazı zəhərlənməsi zamanı ilkin yardım

Əgər dəm qazı ilə zəhərlənmə halı baş veribsə, dərhal aşağıdakı addımlar atılmalıdır:

• Zəhərlənmiş şəxsi dərhal təmiz havaya çıxarmaq;
• Pəncərə və qapıları açıb otağı havalandırmaq;
• Zərərçəkənə rahat nəfəs almağa şərait yaratmaq;
• Lazım gəldikdə süni tənəffüs və ürək masajı etmək;
• Təcili tibbi yardım çağırmaq;
• Heç bir halda zəhərlənmiş şəxsi tək qoymaq olmaz.

Dəm qazı ilə ağır zəhərlənmə hallarında zərərçəkən təcili olaraq xəstəxanaya çatdırılmalıdır, çünki oksigen maskası və ya hiperbərlik oksigen terapiyası kimi müalicə üsulları yalnız xəstəxana şəraitində həyata keçirilə bilər.

Dəm qazının sənayedə və məişətdə rolu

Dəm qazı bəzi sənaye sahələrində texnoloji proseslər üçün istifadə olunsa da, əsasən təhlükəli və zərərli maddə kimi tanınır. Sənayedə metal istehsalında, kimya sənayesində və bəzi təmizləmə proseslərində karbon monoksid reaktiv kimi tətbiq oluna bilər. Amma gündəlik həyatımızda, əsasən məişətdə bu qaz təhlükə mənbəyi kimi qəbul edilir və əsas məqsəd onun qarşısını almaq, riskləri minimuma endirməkdir.

Dəm qazı və Azərbaycan reallığı

Azərbaycanda hər il dəm qazı ilə bağlı çoxlu zəhərlənmə və ölüm halları baş verir. Xüsusilə qış aylarında, kənd və şəhər ərazilərində köhnə qaz cihazlarının istifadəsi, ventilyasiya sistemlərinin olmaması və təhlükəsizlik qaydalarına riayət edilməməsi faciələrin başlıca səbəblərindəndir. Dövlət və qeyri-hökumət təşkilatları, media və tibbi qurumlar əhali arasında maarifləndirmə işlərini gücləndirir, profilaktik tədbirlər və təlimatlar yayılır. Hər bir ailə üzvü, xüsusən də valideynlər və yaşlı insanlar dəm qazı təhlükəsi barədə məlumatlı olmalıdır.

Dəm qazının hüquqi və normativ tənzimlənməsi

Azərbaycanda dəm qazı ilə bağlı təhlükəsizlik qaydaları, normativ aktlar və məişət avadanlıqlarının istismarına dair ciddi qanunvericilik mövcuddur. Qaz və elektrik avadanlıqlarının, ventilyasiya sistemlərinin sertifikatlaşdırılması, texniki baxışı və quraşdırılması yalnız peşəkar mütəxəssislər tərəfindən aparılmalıdır. Əks halda, texniki nasazlıqlar və insan faktoru fəsadlara yol aça bilər.

Dəm qazı, xüsusilə məişətdə və sənayedə istifadə olunan yanacaq növləri ilə bağlı insan həyatına və sağlamlığına ciddi təhlükə yaradır. Onun görünməz və qoxusuz olması riskləri daha da artırır. Hər bir şəxs dəm qazı təhlükəsi, onun yaranma səbəbləri, zəhərlənmə əlamətləri və ilkin yardım tədbirləri barədə məlumatlı olmalıdır. Ən əsası isə təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək, profilaktik tədbirləri vaxtında görmək və zəruri hallarda peşəkar mütəxəssislərə müraciət etməkdir. Bu, həyat və sağlamlığın qorunmasının əsas şərtidir.

Ən Çox Verilən Suallar