Dəmir Xəkəndaz : Quruluşu, İstifadəsi

İnsan həyatında müxtəlif alət və əşyalar gündəlik fəaliyyətin asanlaşdırılmasında, məhsuldarlığın artırılmasında, eləcə də məişətin rahat təşkilində mühüm rol oynayır. Bu alətlər arasında dəmir xəkəndaz xüsusi yeri ilə seçilir. Xəkəndaz, xüsusən dəmir materialdan hazırlanan xəkəndaz, qədim dövrlərdən bəri insanların tikinti, dülgərlik, zərgərlik və müxtəlif sənətkarlıq sahələrində ən çox istifadə etdiyi əsas alətlərdən biridir. Onun sadəliyi, funksionallığı və uzunömürlü olması bu aləti təkcə peşəkar ustaların deyil, həm də adi insanların gündəlik həyatının ayrılmaz parçasına çevirib.

Dəmir xəkəndaz həm ənənəvi sənətkarlıqda, həm də müasir istehsalatda öz aktuallığını saxlayır. Bu alət həm memarlıq abidələrinin tikintisində, həm də ev əşyalarının düzəldilməsində, kənd təsərrüfatı işlərində, hətta incə zərgərlik işlərində də geniş tətbiq tapıb. Hazırda sənayedə və gündəlik həyatda istifadə olunan bir çox mürəkkəb ölçü cihazlarının, elektron kalibratorların, rəqəmsal qurğuların ilkin sələfi məhz xəkəndaz olmuşdur.

Dəmir xəkəndazın tarixi və mənşəyi

Xəkəndaz sözünün etimologiyası qədim türk və fars dillərinə söykənir. “Xəkəndaz” ifadəsi əsasən “xət” və “kəndaz” – yəni xətt çəkən, ölçü götürən, düz xətt aparan anlamında işlədilir. Tarixi mənbələr göstərir ki, xəkəndaz qədim Şərq, xüsusən Mesopotamiya, Misir, Orta Asiya və Qafqaz bölgələrində artıq minilliklər əvvəl istifadə olunub.

Ən ilkin xəkəndaz nümunələri ağacdan, sümükdən və sadə daşdan hazırlanırdı. Metallurgiyanın inkişafı ilə dəmir və bürünc xəkəndazlar geniş yayılmağa başladı. Dəmir materialın möhkəm və uzunömürlü olması, dəqiq ölçü və cızıq imkanları verməsi bu aləti daha da populyarlaşdırdı. Azərbaycanda isə xəkəndaz alətinin tətbiqi xüsusilə orta əsrlərdən başlayaraq memarlıq və sənətkarlıq nümunələrində öz əksini tapıb.

Dəmir xəkəndazın quruluşu və əsas xüsusiyyətləri

Dəmir xəkəndaz, adətən, bir neçə əsas hissədən ibarət olur:

• Korpus: Əsas bərk materialdan (adətən polad və ya döyülmüş dəmir) hazırlanır.
• Ucluq: Çox vaxt iti, bəzən küt uclu olur. Ölçü cızılması və ya cızıq aparmaq üçün nəzərdə tutulub.
• Dəstək: Əl üçün rahat tutacaq, bəzən taxtadan və ya ebonitdən düzəldilir, lakin tam dəmir olanları da mövcuddur.
• Ölçü göstəriciləri: Bəzi xəkəndazlarda ölçü nişanları, kiçik cızıq yerləri və ya hətta millimetrik bölmələr olur.

Ənənəvi dəmir xəkəndazlar bəzən xüsusi naxışlarla bəzədilir və ustanın adını, ya da sexin simvolunu üzərində daşıyır.

İstifadə sahələri və funksiyaları

Dəmir xəkəndaz çoxfunksiyalı ölçü və cızıq aparan alət kimi tanınır. Əsas istifadə sahələri bunlardır:

• Tikinti və dülgərlik: Taxta və dəmir üzərində düz xətt çəkmək, lövhə və lövhəcikləri dəqiq kəsmək.
• Zərgərlik və incə sənətkarlıq: Metal üzərində naxış, cızıq və simmetrik elementlər hazırlamaq.
• Kənd təsərrüfatı: Torpaq və bağ işlərində, bağçılıq alətlərinin hazırlanmasında ölçü aparmaq.
• Ev məişəti və təmir işləri: Rəf, pəncərə, qapı, döşəmə və digər ev əşyalarının düzəldilməsi zamanı istifadə olunur.
• Məktəb və təhsil: Rəsm və texniki təsviri fənlərdə, geometriya dərslərində.

Dəmir xəkəndaz həm bərpa, həm də yeni məhsulun hazırlanması zamanı öz praktikliyini qoruyur.

Dəmir xəkəndazın hazırlanma texnologiyası

Ənənəvi dəmir xəkəndazlar əsasən aşağıdakı mərhələlərdən keçirilir:

1. Dəmirin əridilməsi və tökülməsi: Xammal dəmir yüksək temperaturda əridilib, qəliblərə tökülür.
2. Formalaşdırma və döymə: Qəlibdən çıxarılan alət xüsusi çəkic və döyənəklə lazımi formaya salınır.
3. İti kənarların düzəldilməsi: Ucluq xüsusi bıçaqla itilənir, ölçü dəqiqliyi artırılır.
4. Səthinin cilalanması və qoruyucu qat: Paslanmanın qarşısını almaq üçün alətin səthi yağlanır, bəzən xüsusi lak və ya boyayla örtülür.

Müasir texnologiyalarla hazırlanmış xəkəndazlarda isə yüksək keyfiyyətli polad, korroziyaya davamlı ərintilər və hətta lazer kəsici üsullardan istifadə olunur.

Dəmir xəkəndazın Azərbaycan məişətində və sənətkarlığında yeri

Azərbaycanın demək olar ki, bütün bölgələrində, xüsusilə Şirvan, Quba, Qarabağ, Gəncəbasar, Naxçıvan, Lənkəran və digər sənətkarlıq ənənələri olan ərazilərdə xəkəndaz ustaların “əlinin altında” olan alətlərdəndir. Tikinti sexlərində, dəmirçi emalatxanalarında, kənd evlərində hələ də bu alətə böyük ehtiyac duyulur.

Xalq arasında xəkəndazın adı elə bir etibarlı və düz işləyən alət kimi qalır ki, “düz xət kimi xəkəndaz” ifadəsi də məcazi mənada işlədilir.

Ənənəvi və müasir xəkəndazların fərqi

Ənənəvi dəmir xəkəndazlar əl əməyinin və fərdi ustalığın nəticəsi kimi daha çox bədii və funksional dəyərə malikdir. Müasir xəkəndazlar isə fabrik istehsalı, standart ölçülər və tez-tez yenilənən dizayna sahibdir.

Ənənəvi xəkəndaz bəzən ailə yadigarı kimi, hətta kolleksiya predmetinə çevrilir. Müasir xəkəndazlar isə daha yüngül, dəqiq və çoxfunksiyalı ola bilər.

İstifadə zamanı diqqət edilməli məqamlar

• Təhlükəsizlik: Xəkəndazın uclu hissəsi kəsici və ya dəlib-keçici olduğundan istifadə zamanı diqqətli olmaq vacibdir.
• Dəqiqlik: Ölçü apararkən xəkəndazın hərəkətsiz və sabit olmasına diqqət yetirilməlidir.
• Qulluq və saxlanma: Alət istifadə olunmadıqda quru və pasdan qorunan yerdə saxlanmalıdır. Vaxtaşırı yağlama və təmizləmə aparılmalıdır.
• İti kənarların itilənməsi: Müəyyən vaxtdan bir xəkəndazın iti ucu və ölçü səthi itilənməlidir.

Xəkəndazla bağlı xalq deyimləri və atalar sözləri

Azərbaycan folklorunda xəkəndaz aləti ilə bağlı bir sıra maraqlı deyimlər və atalar sözləri mövcuddur:

• “Xəkəndaz kimi düz olmaq” – doğru, dürüst və ədalətli olmaq.
• “Xəkəndazdan əyri çıxmaz” – düzgün işin nəticəsi daima düzgündür.
• “Usta xəkəndazı biləndir” – peşənin və sənətin incəliklərini bilmək.

Bu deyimlər alətin etibarlılığını, dəqiqliyini və simvolik olaraq dürüstlük, vicdanlılıq dəyərlərini vurğulayır.

Təmir, qulluq və uzunömürlülük qaydaları

Dəmir xəkəndazın uzunömürlü olması üçün aşağıdakılara riayət edilməlidir:

• İstifadə sonrası təmizlənməli, rütubətdən uzaq yerdə saxlanmalıdır.
• Ucu kütləşərsə, peşəkar itiləyici vasitəsilə itilənməlidir.
• Xırda paslanma görünsə, təcili şəkildə silinməli və yağlanmalıdır.
• Uşaq və təhlükəsizliyə zərər verə biləcək yerlərdən uzaq saxlanmalıdır.

Dəmir xəkəndazın müasir sənayedə rolu və gələcək perspektivləri

Bu gün, rəqəmsal və elektron ölçü cihazlarının geniş yayılmasına baxmayaraq, dəmir xəkəndaz ucuzluğu, sadəliyi, asan təmiri və praktikliyi ilə hələ də öz yerini qoruyur. Əl işlərinin və bədii sənətkarlığın dirçəldiyi müasir dövrdə xəkəndaz yenidən aktuallıq qazanır. Gələcəkdə yeni materiallardan və müasir dizaynlardan istifadə edilməklə xəkəndaz daha çox tətbiq oluna bilər.

Dəmir xəkəndaz insanın yaradıcı əməyinin, sənətkarlıq ənənələrinin və gündəlik həyat ehtiyaclarının simvolu olaraq həm maddi, həm də mədəni irsimizdə dəyərli yer tutur. Onun düzgün istifadə olunması, saxlanılması və təbliği yeni nəsillərə həm peşə, həm də həyat məktəbi verir.

Ən Çox Verilən Suallar