Deontologiya müasir cəmiyyətin və elmi düşüncənin ən əhəmiyyətli və mürəkkəb kateqoriyalarından biridir. İnsan fəaliyyətinin bütün sahələrində, xüsusilə səhiyyə, hüquq, pedaqogika, psixologiya, jurnalistika, idarəetmə və digər peşələrdə deontoloji biliklər, peşə etikasının əsaslarını və normativlərini formalaşdırır. Deontologiya həm nəzəri, həm də praktik aspektlərə malikdir. O, insanın peşə fəaliyyəti zamanı rastlaşdığı mənəvi dilemmanın həllində, davranış standartlarının və vəzifə borcunun müəyyənləşdirilməsində, ictimai münasibətlərin, əməkdaşlıq və qarşılıqlı etimadın təmin edilməsində vacib rol oynayır.
Deontologiya anlayışının dərin kökləri var. Yunan dilində “deon” – “borc”, “vəzifə” və “logos” – “elm”, “öyrənmək” mənalarını verir. Bu termin ilk dəfə XIX əsrdə İngilis filosofu Ceremi Bentam tərəfindən işlədilib, lakin onun fəlsəfi və praktik təməli qədim Yunan və Roma dövrlərinə, orta əsrlərin dini-fəlsəfi təlimlərinə qədər gedib çıxır. Deontologiya yalnız etik qayda və qanunların toplusu deyil, həm də konkret peşələrin daxili nizam-intizamını, insan münasibətlərində vicdan, hörmət, məsuliyyət və sadiqlik kimi dəyərlərin sistemli şəkildə təcəssümünü nəzərdə tutur.
Deontologiya elminin mahiyyəti və əsasları
Deontologiya insan fəaliyyətində borcun və vəzifənin elmi əsaslarını, peşəkar davranış qaydalarını, əxlaqi öhdəliklərin mahiyyətini öyrənir. Burada əsas diqqət insanın konkret şəraitdə hansı hərəkəti etməli olduğunu, seçim zamanı hansı meyarlara əsaslanmalı olduğunu aydınlaşdırmağa yönəlir. Deontologiya etikadan fərqli olaraq, insanın daxili hisslərindən, şəxsi mənəvi dəyərlərindən daha çox obyektiv və normativ prinsiplərə söykənir.
Deontologiyanın əsas mövzusu vəzifə, borc, peşə borcu, peşə məsuliyyəti, insan hüquqları və sosial ədalət kimi məsələlərdir. O, müxtəlif peşələr üçün xüsusi normativlər, davranış kodeksləri və standartlar hazırlayır. Deontologiyanın ən mühüm funksiyası peşəkar fəaliyyətin etibarlı və təhlükəsiz şəkildə icra olunması, ictimai rifahın və etimadın qorunması, insan ləyaqətinin və hüquqlarının müdafiəsidir.
Bu elm, peşəkarın öz borcunu nə dərəcədə dürüst, obyektiv və vicdanla yerinə yetirməsi, ictimai və fərdi maraqlar arasında balansın saxlanılması, sosial ədalətin bərqərar olması üçün davranış modelinin müəyyənləşdirilməsini nəzərdə tutur. Deontologiyanın prinsipləri universal xarakter daşısa da, hər bir peşədə spesifik tələblər və standartlar formalaşır.
Deontologiyanın tarixi inkişaf mərhələləri
Deontologiya anlayışının kökləri qədim fəlsəfi və dini təlimlərə dayanır. Qədim Yunan filosofları Sokrat, Platon, Aristotel insan borcu, ədalət və əxlaq barədə təlimlərində peşə və insan münasibətlərində etik davranış qaydalarına xüsusi yer veriblər. Orta əsrlərdə xristian və islam etikası, dini qaydalar və şəriət hüququ deontoloji yanaşmanı formalaşdırıb.
XIX əsrdə ingilis filosofu Ceremi Bentam “Deontology” əsəri ilə bu anlayışı sistemləşdirib və elmi müstəviyə keçirib. Bentam deontologiyanı utilitarizmdən fərqli, sırf borc və vəzifəyə əsaslanan etik sistem kimi təqdim edib. Onun ardınca Alman filosofu İmmanuel Kant də borc etikası, əxlaqi imperativ və sadiqlik ideyalarını irəli sürüb.
XX əsrdə deontologiya bir çox peşə sahələrində – tibb, hüquq, jurnalistika, pedaqogika, idarəetmə, hərbi xidmət və s. – müstəqil norma və kodekslərə çevrildi. Müasir dövrdə isə bu elm etik komissiyalar, peşəkar assosiasiyalar və beynəlxalq təşkilatların fəaliyyətində mühüm rol oynayır.
Deontologiyanın tarixi mərhələləri cədvəldə
| Dövr | Fəlsəfi təməl / mühüm hadisə | Qısa izah |
|---|---|---|
| Qədim dövr | Sokrat, Platon, Aristotel | Borc, ədalət, insan ləyaqəti |
| Orta əsrlər | Dini qaydalar (islam, xristianlıq, yəhudilik) | Ruhanilərin və peşəkarların borcu |
| Yeni dövr | Kant, Bentam, digər etik filosoflar | Sistemli borc etikası, kodekslər |
| XX-XXI əsr | Tətbiqi deontologiya, peşə kodeksləri | Tibb, hüquq, media, təhsil və s. |
Deontologiyanın əsas prinsipləri və kateqoriyaları
Deontologiya əsasən aşağıdakı prinsiplər və kateqoriyalar üzərində qurulur:
- Peşə borcu və məsuliyyəti: Hər bir peşəkarın fəaliyyətində vəzifə borcu, peşə məsuliyyəti və vicdan əsas rol oynayır.
- Vicdanlılıq və obyektivlik: Peşəkar subyektiv münasibətlərdən uzaq, obyektiv, qərəzsiz və vicdanlı olmalıdır.
- Hörmət və sadiqlik: İnsan hüquqlarına, həmkar və pasiyentlərə, cəmiyyətə hörmət, sadiqlik və etik davranış.
- Məxfiliyin qorunması: Səhiyyə, hüquq və digər sahələrdə şəxsi və məxfi məlumatların qorunması zəruridir.
- Ədalət və bərabərlik: Fəaliyyətdə ayrı-seçkilik, diskriminasiya və ədalətsizliyə yol verilməməlidir.
- Peşə sirri: Tibb, hüquq, bank və digər sahələrdə peşə sirlərinin qorunması vacibdir.
- Təkmilləşmə və inkişaf: Daim özünü təkmilləşdirmək, yeni bilik və bacarıqlara yiyələnmək.
Bu prinsiplər konkret peşə kodekslərində, etik standartlarda və qanunvericilik aktlarında təsbit olunur və cəmiyyətin inkişafı üçün əsas şərtlər kimi çıxış edir.
Deontologiyanın peşə sahələrində tətbiqi
Deontologiya universal elm sahəsi olsa da, müxtəlif peşə sahələrində fərqli normativ və praktik xüsusiyyətlərə malikdir.
Tibbi deontologiya
Həkimlərin, tibb bacılarının, feldşerlərin və digər tibb işçilərinin davranış kodeksini müəyyən edir. Pasiyentlərin məxfiliyi, məlumatlandırılmış razılıq, vicdanlı müalicə, etik konsultasiya və kollektiv əməkdaşlıq əsas prinsiplərdir. Hipokrat andı, Dünya Tibb Assosiasiyasının Cenevrə Bəyannaməsi tibbi deontologiyanın əsas sənədləridir.
Hüquqi deontologiya
Vəkillər, hakimlər, prokurorlar, notariuslar və hüquq-mühafizə işçiləri üçün hazırlanır. Ədalət, obyektivlik, qanuna sadiqlik, peşə sirri, məxfi informasiyanın qorunması, insan hüquqlarının müdafiəsi hüquqi deontologiyanın əsas prioritetləridir.
Jurnalistika və media deontologiyası
Jurnalistlərin peşə davranışı, informasiya mənbələrinin qorunması, ictimai maraq, qərəzsiz və obyektiv xəbərçilik, şəxsi həyatın toxunulmazlığı, etik kodekslərin qorunması bu sahədə əsasdır.
Pedaqoji deontologiya
Müəllim, müəllimə, təhsil işçilərinin peşə etikası, tələbə-müəllim münasibətləri, vicdanlılıq, öyrədənin nüfuzu, şəffaf qiymətləndirmə, tədrisdə bərabərlik və qayğı bu sahənin prioritetləridir.
İctimai idarəetmə və idarəetmə deontologiyası
Dövlət qulluqçuları, idarəçilər və menecerlər üçün etik və deontoloji normalar idarəetmənin şəffaflığı, korrupsiyanın qarşısının alınması, ictimai rifahın qorunması, vəzifə səlahiyyətlərinin düzgün icrası üçün zəruridir.
Deontologiyanın peşə sahələri üzrə bölgüsü
| Peşə sahəsi | Əsas prinsiplər | Sənədlər və kodekslər |
|---|---|---|
| Tibb | Pasiyent hüquqları, məxfilik | Hipokrat andı, Cenevrə Bəyannaməsi |
| Hüquq | Ədalət, obyektivlik, sirr | Vəkil etik kodeksi, məhkəmə təlimatı |
| Jurnalistika | Qərəzsizlik, məxfi mənbə | Jurnalist Etika Kodeksi |
| Təhsil | Vicdan, bərabərlik, şəffaflıq | Müəllim Etika Kodeksi |
| İdarəetmə | Şəffaflıq, məsuliyyət, korrupsiya | Dövlət qulluqçuları Etika Kodeksi |
Deontologiyanın pozulması
Deontoloji normativlərin pozulması peşəkar etimadın, cəmiyyətin və şəxslərin hüquqlarının pozulması, sosial sabitliyin sarsılması ilə nəticələnir. Tibbdə yanlış diaqnoz, hüquqda ədalətsizlik, mediada qərəzli məlumat yaymaq, təhsildə tərəfkeşlik, idarəetmədə korrupsiya – bunlar deontologiyanın pozulmasının nəticələridir.
Pozuntu hallarında inzibati, peşəkar, etik və hüquqi məsuliyyət tətbiq edilir. Həkim və ya vəkil lisenziyasının ləğvi, jurnalistin akkreditasiyadan çıxarılması, müəllimin işdən uzaqlaşdırılması, dövlət qulluqçusunun vəzifədən azad olunması və ya cinayət məsuliyyəti ən ciddi sanksiyalar sırasındadır.
Deontologiya və etika: oxşar və fərqli cəhətlər
Çox vaxt deontologiya etikadan fərqləndirilmir, lakin bu iki sahə arasında mühüm fərqlər mövcuddur. Etika insanın daxili mənəvi dünyası, ümumbəşəri dəyərlər və ümumi davranış qaydaları ilə bağlıdır. Deontologiya isə peşə fəaliyyəti və vəzifə borcu əsasında normativ və konkret davranış prinsipləri təqdim edir. Yəni, bütün peşəkar deontologiya etikanın tərkib hissəsidir, amma etik davranış həmişə deontoloji normaya çevrilmir.
Etika daha geniş anlayışdır və universaldır, deontologiya isə spesifik peşə və fəaliyyət sferası üçün normativ çərçivədir. Bu baxımdan, hər bir peşəkar üçün həm etik, həm də deontoloji biliklər zəruridir.
Deontologiyanın Azərbaycan cəmiyyətində əhəmiyyəti və inkişafı
Azərbaycan cəmiyyətində peşə deontologiyası ənənəvi əxlaqi dəyərlər, dövlətin və ictimai təşkilatların qəbul etdiyi kodeks və qaydalar, həmçinin beynəlxalq standartlarla tənzimlənir. Son illər ölkədə səhiyyə, hüquq, təhsil, jurnalistika və dövlət idarəçiliyi sahələrində etik kodekslərin qəbul edilməsi, peşəkar komissiyaların yaradılması və deontoloji təlimlərin təşkili sahənin inkişafına səbəb olub.
İctimai nəzarət, mediada etik müzakirələr, vətəndaş cəmiyyətinin rolu, beynəlxalq əməkdaşlıq peşə deontologiyasının yüksəldilməsinə və ictimai etimadın gücləndirilməsinə şərait yaradır. Müasir dövrdə, rəqəmsal cəmiyyətin sürətli inkişafı şəraitində, onlayn etik davranış, sosial media etikasının yeni deontoloji normalarının formalaşması xüsusi önəm daşıyır.
Deontologiyanın gələcək inkişaf perspektivləri
Qloballaşma və informasiya cəmiyyətinin inkişafı ilə peşə deontologiyasına tələblər də dəyişir. Süni intellekt, robot texnologiyaları, distant tibbi xidmətlər, rəqəmsal media və yeni təhsil modelləri deontoloji normaların yenidən işlənməsini tələb edir. Beynəlxalq səviyyədə deontologiyanın harmoniyası, multikulturalizm və humanist dəyərlər, etik kodekslərin daim yenilənməsi və ictimaiyyətin maarifləndirilməsi yaxın illərin prioritet istiqamətləri olacaq.
Deontologiya müasir insanın və cəmiyyətin ayrılmaz hissəsidir. O, hər bir peşəkarın borcunu və vəzifəsini dürüst, obyektiv, vicdanlı şəkildə yerinə yetirməsinə, ictimai etimadın və sosial ədalətin təmin olunmasına xidmət edir. Deontologiyanın inkişafı cəmiyyətin mədəni, hüquqi və etik səviyyəsinin göstəricisidir və onun davamlılığı hər bir insan və peşəkar üçün xüsusi məsuliyyətdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Deontologiya insan fəaliyyətində borc və vəzifənin elmi əsaslarını, peşəkar davranış və etik prinsipləri öyrənən elm sahəsidir. O, peşəkarların davranış qaydalarını və sosial məsuliyyətini müəyyənləşdirir.
Etika ümumi mənəvi dəyərlər və insanın daxili dünyası ilə bağlıdır, deontologiya isə konkret peşə fəaliyyəti üçün normativ və davranış prinsiplərini təqdim edir.
Qədim fəlsəfi və dini təlimlərdən başlayaraq, Ceremi Bentam və Kantın əsərləri ilə sistemləşib, müasir dövrdə isə tibb, hüquq, jurnalistika, təhsil kimi sahələrdə konkret kodekslər şəklində tətbiq olunur.
Əsas prinsiplər peşə borcu və məsuliyyəti, vicdanlılıq, obyektivlik, hörmət, sadiqlik, məxfiliyin qorunması, ədalət, peşə sirri və davamlı inkişafdan ibarətdir.
Tibb, hüquq, jurnalistika, təhsil, ictimai idarəetmə və digər peşə sahələrində deontologiya xüsusi normativ və etik kodekslərlə tənzimlənir.
Tibbi deontologiya pasiyent hüquqları, məxfiliyin qorunması, vicdanlı müalicə, etik konsultasiya və kollektiv əməkdaşlıq prinsiplərinə əsaslanır.
Peşə etikasının pozulması etimad itkisinə, hüquqi və inzibati məsuliyyətə, peşə lisenziyasının ləğvi, işdən azad olunma və ictimai qınağa gətirib çıxara bilər.
Son illərdə səhiyyə, hüquq, təhsil və media sahələrində etik kodekslər qəbul olunub, peşəkar komissiyalar yaradılıb, ictimai nəzarət və maarifləndirmə tədbirləri aparılır.
Deontologiya sosial ədalətin, ictimai etimadın və peşəkar davranışın təmin olunmasında, vətəndaşların hüquq və ləyaqətinin qorunmasında əsas rol oynayır.
Rəqəmsal texnologiyalar, süni intellekt, yeni etik və peşə normativlərinin yaranması ilə deontologiya sahəsinin daim yenilənməsi və beynəlxalq harmoniyası əsas prioritet olacaq.
