Dəri xərçəngi dünyada ən çox rast gəlinən bədxassəli şişlərdən biridir. Son onilliklərdə həyat tərzinin dəyişməsi, ətraf mühit faktorları, günəş şüalanmasının artması və insanların dərilərinə daha az diqqət yetirməsi səbəbindən bu xəstəlik daha geniş yayılıb. Dəri xərçəngi təkcə yaşlılarda deyil, cavanlarda, uşaqlarda, müxtəlif irqlərdə və cinslərdə də rast gəlinə bilər. Xəstəliyin erkən diaqnostikası və müalicəsi həyat üçün çox böyük əhəmiyyət daşıyır. Dəri xərçəngi barədə geniş məlumat insanları risklərdən qoruyur, vaxtında həkimə müraciəti artırır və profilaktik tədbirlərin tətbiqini asanlaşdırır.
Dəri Xərçəngi Nədir?
Dəri xərçəngi – dəri hüceyrələrinin genetik zədələnməsi və nəzarətsiz bölünməsi nəticəsində yaranan bədxassəli şişdir. Normal hüceyrələr müəyyən bir nizamda bölünür və zərərli hüceyrələr immun sistem tərəfindən məhv edilir. Lakin bəzi hallarda hüceyrə mutasiyaları nəticəsində bədxassəli (xərçəng) hüceyrələr yaranır və onlar nəzarətsiz şəkildə artır. Bu hüceyrələr ətraf toxumalara yayıla, bəzən metastaz verə və həyati orqanların funksiyasını poza bilər.
Dəri xərçəngi bədənin istənilən hissəsində, lakin daha çox günəşə məruz qalan nahiyələrdə – üz, burun, qulaq, əl, çiyin, boyun, kürək və bədənin digər açıq hissələrində meydana çıxır. Bununla belə, bəzən gizli və günəş görməyən hissələrdə də inkişaf edə bilər.
Dəri Xərçənginin Əsas Növləri
Dəri xərçəngi müxtəlif histoloji və klinik növlərə malikdir. Ən geniş yayılmış formaları aşağıdakılardır:
Bazal Hüceyrəli Karsinoma (BCC)
Bu, ən geniş yayılmış dəri xərçəngi növüdür. Dərinin ən dərin qatında – bazal qatında yerləşən hüceyrələrdən inkişaf edir. Əsasən üz, burun, qulaq, alın və boyun kimi günəş şüasına daha çox məruz qalan yerlərdə rast gəlinir. BCC nadir hallarda metastaz verir, lakin müalicə edilmədikdə ətraf toxumaları zədələyə bilər.
Yastı Hüceyrəli Karsinoma (SCC)
Bu növ dəri xərçəngi epidermisin yastı hüceyrələrindən inkişaf edir. SCC sürətlə böyüyə və ətraf toxumalara, bəzən limfa düyünlərinə və uzaq orqanlara metastaz verə bilər. SCC əsasən günəşə məruz qalan nahiyələrdə rast gəlinir, lakin bəzən yara, çapıq və ya xroniki dəri xəstəliklərinin fonunda da inkişaf edə bilər.
Melanoma
Melanoma – ən təhlükəli dəri xərçəngi növüdür. Dərinin rənginə cavabdeh olan melanosit hüceyrələrindən əmələ gəlir. Erkən mərhələdə diaqnoz qoyulmadıqda, sürətlə dərinliyə və digər orqanlara yayıla bilər (metastaz). Melanoma, bəzən mövcud olan bənlərin (nevusların) içərisində, bəzən isə sağlam dəri üzərində yaranır.
Digər Nadir Növlər
Dəri xərçənginin daha nadir növləri də mövcuddur: Merkel hüceyrəli karsinoma, dermatofibrosarkoma, Kaposi sarkoması, lenfoma və s. Onlar nadir olsa da, bəzən ağır gedişata malik ola bilər.
Dəri Xərçənginin Əsas Səbəbləri və Risk Amilləri
Dəri xərçənginin yaranmasına bir sıra daxili və xarici faktorlar təsir edir:
- Günəş şüalanması (UV şüaları): Ən əsas risk faktorudur. Geniş və ya tez-tez günəşlənən, solaryumdan istifadə edən, günəş yanıqları olan şəxslərdə xərçəng riski artır.
- Açıq dəri tipi: Açıq rəngli dəri, mavi və ya yaşıl gözlər, sarı və ya qırmızı saçlı insanlarda risk daha yüksəkdir.
- Genetik meyillilik: Ailədə dəri xərçəngi keçmişi olanlarda, bəzi genetik sindromlarda risk yüksəkdir.
- Bədəndə çoxlu bən və piqmentli ləkələr: Xüsusilə atipik (düzgün formalı olmayan, tez dəyişən) bənlər təhlükəlidir.
- Keçmişdə dəri xərçəngi və ya prekanseroz vəziyyətlər: Keçmişdə xərçəng və ya aktinik keratoz kimi halları olanlarda yenidən xərçəng yaranma riski artır.
- İmmunitet zəifliyi: Orqan transplantasiyası, immunosupressiv terapiya, HİV infeksiyası və digər immun sistemi zəiflədən xəstəliklər.
- Kimyəvi maddələr və radiasiya: Xroniki zərərli kimyəvi təsirlər (arsen, qatran və s.), radioterapiya keçirmiş nahiyələrdə xərçəng riski artır.
- Qocalıq: Yaş artdıqca risk artır, lakin son illər gənclər arasında da rast gəlinir.
- Dəri travmaları və xroniki yaralar: Çapıqlar, uzunmüddətli yaralar və xroniki iltihab ocaqları da risk yarada bilər.
Dəri Xərçənginin Əlamətləri
Dəri xərçənginin simptomları və əlamətləri çox müxtəlif ola bilər. Lakin aşağıdakı dəyişikliklər olduqda diqqətli olmaq və həkimə müraciət etmək vacibdir:
- Dəridə yeni yaranan, tez dəyişən, ölçüsü böyüyən, forması və ya rəngi dəyişən bən və ya ləkə
- İndiyə qədər mövcud olan bənin böyüməsi, sərhədlərinin itməsi, rənginin qeyri-bərabər olması
- Qaşınan, qanayan, qabıqlanan və ya sağalmayan yara
- Parlaq, şəffaf, inci kimi yumruq, düyün və ya qabarıqlıq
- Qırmızı, bəzən sərt, pul-pul olan səthli nahiyə
- Hər hansı dəri nahiyəsində uzunmüddətli qızartı, qabarıqlıq, sərtlik və ya tündləşmə
Əlamətlərin tez-tez digər dəri problemləri ilə qarışdırılması mümkündür. Ona görə, hər bir dəyişiklikdə dermatoloqa müraciət lazımdır.
Dəri Xərçənginin Diaqnostikası
Dəri xərçənginin diaqnozu dəqiq və mərhələli aparılmalıdır:
- Klinik baxış və anamnez: Dərinin diqqətlə müayinəsi, pasiyentin xəstəlik tarixi, ailəvi risklər soruşulur.
- Dermatoskopiya: Xüsusi cihazla (dermatoskopla) ləkə və ya şişin mikroskopik quruluşu qiymətləndirilir.
- Fotodokumentasiya: Dərinin dəyişən hissələrinin fotoları çəkilərək dinamik müşahidə olunur.
- Dəri biopsiyası: Ən mühüm diaqnostik üsuldur. Ləkə və ya şişdən dəri parçası götürülüb laboratoriyada (histoloji, immunohistokimyəvi və s.) analiz edilir.
- Qan analizləri və əlavə testlər: Lüzum olduqda, xərçəngin yayılıb-yayılmamasını yoxlamaq üçün laborator və instrumental (ultrasəs, KT, MRT, PET) müayinələr aparılır.
Diaqnozun erkən və düzgün qoyulması uğurlu müalicənin əsas şərtidir.
Dəri Xərçənginin Müalicə Yolları
Dəri xərçəngi növünə, mərhələsinə, xəstənin yaşına və ümumi sağlamlıq vəziyyətinə uyğun olaraq fərqli üsullarla müalicə olunur.
Cərrahi Müalicə
Ən çox istifadə olunan və effektiv üsuldur. Şiş tamamilə sağlam toxumalar daxilində kəsilib çıxarılır. Kiçik və erkən mərhələdə olan şişlərdə bu üsul tam sağalma verir. Bəzən Mohs cərrahiyyəsi adlanan xüsusi texnika istifadə olunur – şiş qat-qat çıxarılır və hər qat mikroskopla yoxlanılır.
Radioterapiya
Əgər şiş cərrahi yolla çıxarıla bilmirsə və ya riskli bölgədə yerləşirsə, şüa terapiyası (radioterapiya) tətbiq edilir. Bəzən əməliyyatdan sonra təkrarlanma riskini azaltmaq üçün əlavə olunur.
Kimyaterapiya və İmmunoterapiya
Bəzi dəri xərçəngi növlərində (məsələn, melanoma) və irəliləmiş mərhələlərdə kimyəvi preparatlar və immun sistemini gücləndirən dərmanlar istifadə olunur. İmmunoterapiya son illər çox böyük nailiyyətlər əldə edib və həyat şansını artırır.
Hədəfə Yönəlmiş Müalicə
Molekulyar səviyyədə bədxassəli hüceyrələrə təsir edən yeni dərmanlar müəyyən genetik markerlər olan xəstələrdə istifadə olunur.
Yerli Müalicə
Bəzi erkən mərhələdə olan dəri xərçəngində krem, məlhəm və digər yerli dərman preparatları tətbiq oluna bilər (imiquimod, 5-fluorourasil və s.).
Palliativ Müalicə
İrəliləmiş və yayılmış formalar üçün xəstənin həyat keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə ağrı və simptomların yüngülləşdirilməsinə yönələn tədbirlər görülür.
Aşağıdakı cədvəldə əsas dəri xərçəngi növləri və onların xüsusiyyətləri göstərilir:
| Növü | Ən Çox Görüldüyü Sahə | Artma Sürəti | Metastaz Riski | Müalicə Yolları |
|---|---|---|---|---|
| Bazal hüceyrəli karsinoma | Üz, burun, qulaq, boyun | Yavaş | Çox az | Cərrahiyyə, yerli dərmanlar |
| Yastı hüceyrəli karsinoma | Üz, əl, baş, bədən | Orta | Orta | Cərrahiyyə, radioterapiya |
| Melanoma | Bədən, bənlər, açıq dəri | Sürətli | Yüksək | Cərrahiyyə, immunoterapiya, kimya, hədəfə yönəlmiş |
| Merkel hüceyrəli və s. | İstənilən nahiyə | Sürətli | Çox yüksək | Birləşmiş yanaşma |
Dəri Xərçəngi və Sosial-Estetik Problemlər
Dəri xərçəngi, xüsusən üz və digər açıq nahiyələrdə yaranarsa, yalnız tibbi deyil, həm də sosial, psixoloji və estetik problemlərə səbəb olur. Bəzi insanlar özünəinam itirir, depressiyaya düşür, sosial həyatdan uzaqlaşır. Dəri xərçənginin estetik nəticələri (çapıq, yara, dəri itkisi) plastik-cərrahi və psixoloji dəstək tələb edə bilər. Bu baxımdan erkən diaqnoz və düzgün müalicə həm həyat, həm də keyfiyyət baxımından vacibdir.
Dəri Xərçəngindən Qorunma Yolları və Profilaktika
Dəri xərçəngi əksər hallarda profilaktik tədbirlər və sağlam həyat tərzi ilə qarşısı alına bilən bir xəstəlikdir. Aşağıdakı qaydalara riayət etmək çox önəmlidir:
- Günəşdən qorunma: Günəşli havada çölə çıxarkən qoruyucu krem (SPF 30 və yuxarı), şlyapa, uzunqol geyim istifadə edin.
- Günorta saatlarında günəşə çıxmamaq: Xüsusilə yay aylarında 11:00-16:00 arası günəş şüaları ən təhlükəlidir.
- Solaryumdan uzaq durmaq: Süni ultrabənövşəyi şüalar da eyni dərəcədə təhlükəlidir.
- Dərinin özünü yoxlamaq və bənləri izləmək: Dərinizdə yeni yaranan, dəyişən, qanayan və ya qaşınan ləkələri mütəmadi izləyin və şübhə varsa həkimə müraciət edin.
- Keyfiyyətli kosmetik vasitələr istifadə edin: Kimyəvi maddələrə və allergenlərə qarşı həssaslığınız varsa, dermatoloqa məsləhətləşin.
- İmmuniteti gücləndirin: Sağlam qidalanma, idman, zərərli vərdişlərdən imtina və xroniki xəstəliklərin vaxtında müalicəsi immun sistemin sağlamlığını təmin edir.
- Ailə üzvlərində xərçəng keçmişi varsa, daha diqqətli olun: Dərini mütəmadi dermatoloq nəzarətindən keçirin.
Uşaqlarda və Gənclərdə Dəri Xərçəngi
Dəri xərçəngi uşaqlarda və gənclərdə nadir rast gəlinir, lakin son illərdə günəş şüasına məruz qalma, ekologiyanın pisləşməsi və genetik meyillik səbəbindən bu yaş qrupunda da risk artıb. Uşaqların dərisi daha nazik və həssasdır, tez yanıqlar yaranır və bu da gələcəkdə xərçəng riskini yüksəldir. Uşaqları günəşdən qorumaq, açıq dərili uşaqlarda bənləri izləmək vacibdir.
Dəri Xərçəngi: Yalanlar və Doğrular
- Yalnız yaşlılarda olur: Yanlışdır, cavan və hətta uşaqlarda da ola bilər.
- Qaranlıq dəridə olmaz: Yanlışdır, tünd dərililərdə də baş verə bilər.
- Bənlər zərərsizdir: Bütün bənlər təhlükəli deyil, amma dəyişən, qeyri-adi formalı bənlər risk daşıyır.
- Yalnız günəşli ölkələrdə olur: Risk hər yerdə var, amma günəşli ərazilərdə risk daha yüksəkdir.
Dəri Xərçəngində Erkən Diaqnostika və Həyat Şansı
Dəri xərçəngində ən əsas məqam – erkən diaqnostikadır. Erkən mərhələdə aşkarlandıqda, cərrahi və digər müalicə üsulları ilə tam sağalma mümkündür. Melanoma kimi aqressiv növlərdə belə, erkən aşkarlananda sağ qalma ehtimalı 90%-dən çox olur. Ona görə də, dəriyə diqqətlə yanaşmaq, dəyişiklikləri izləmək və həkimə vaxtında müraciət etmək həyati əhəmiyyət daşıyır.
Dəri Xərçəngi və İctimai Maarifləndirmə
Dəri xərçənginin qarşısının alınması üçün maarifləndirmə tədbirləri, məktəblərdə və kütləvi informasiya vasitələrində məlumatlandırıcı proqramlar böyük rol oynayır. Hər bir insan, valideyn və müəllim öz üzərinə məsuliyyət götürməli, öz dərisini və yaxınlarının dərisini müşahidə etməlidir. Sosial mediada düzgün məlumatların yayılması və yanlış inamların aradan qaldırılması da vacibdir.
Dəri xərçəngi – müasir dövrdə aktual və yayılmış xəstəliklərdən biridir. Bu xəstəliyin əsas səbəbləri, əlamətləri, risk faktorları və profilaktika yollarını bilmək, erkən diaqnoz və düzgün müalicə həyatın və sağlamlığın qorunması üçün vacibdir. Öz dərinizə və yaxınlarınızın dərisinə diqqətlə yanaşın, şübhəli dəyişikliklər olduqda gecikmədən dermatoloqa müraciət edin.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəri xərçəngi – dəri hüceyrələrinin genetik zədələnməsi və nəzarətsiz bölünməsi nəticəsində yaranan bədxassəli şişlərdir. Ən çox günəş şüalarının təsiri, genetik meyillilik və dəriyə uzun müddətli zərərli təsirlər səbəbindən əmələ gəlir.
Əsas növləri: bazal hüceyrəli karsinoma, yastı hüceyrəli karsinoma və melanoma. Hər biri fərqli gedişata və risk dərəcəsinə malikdir.
Dəridə yeni yaranan və ya mövcud bənin dəyişməsi, qeyri-bərabər sərhəd, rəng və ölçü, sağalmayan yara, qanama və ya qaşınma, parlaq və ya sərt düyünlər xərçəngin ilk əlamətləri ola bilər.
Diaqnostika üçün dermatoloq əvvəlcə vizual baxış və dermatoskopiya aparır. Şübhəli halda biopsiya (dəri parçasının laborator analiz üçün götürülməsi) və əlavə instrumental müayinələr icra edilir.
Müalicə növ və mərhələdən asılıdır: cərrahi əməliyyat, radioterapiya, kimyaterapiya, immunoterapiya, hədəfə yönəlmiş dərmanlar və yerli preparatlar tətbiq oluna bilər.
Günəşdən qoruyucu vasitələrdən istifadə, günorta saatlarında günəşdən uzaq durmaq, solaryumdan istifadə etməmək, bən və dəriyə mütəmadi nəzarət və sağlam həyat tərzi əsas profilaktika üsullarıdır.
Xeyr, əksər bənlər zərərsizdir. Lakin böyüyən, rəngi, sərhədi və forması dəyişən, qanayan və ya qaşınan bənlər risk daşıyır və həkimə göstərilməlidir.
Yanlışdır. Dəri xərçəngi əsasən yaşlılarda müşahidə olunsa da, günəş şüasına həddən artıq məruz qalan gənclərdə və uşaqlarda da rast gəlinə bilər.
Erkən mərhələdə aşkarlanarsa, dəri xərçəngi tam sağaldıla bilər. Xüsusilə bazal və yastı hüceyrəli xərçənglərdə sağalma ehtimalı yüksəkdir. Melanomada isə erkən diaqnoz həyati əhəmiyyət daşıyır.
Dəridə yeni yaranan və ya mövcud ləkədə, bəndə, bəndə, yaranın böyüməsi, qanama, qaşınma, formanın və ya rəngin dəyişməsi müşahidə olunarsa dərhal dermatoloqa müraciət etmək lazımdır.
