Desibel — qısa şəkildə dB kimi yazılır — səsin, siqnalın və ya enerjinin gücünün və ya səviyyəsinin logaritmik miqyasda ölçülməsi üçün istifadə olunan vahiddir. Əslində desibel hər hansı fiziki ölçünü birbaşa deyil, onun digər ölçüyə nisbətini, yəni nisbi dəyərini göstərir. Səsin və elektrik siqnallarının səviyyəsini daha rahat və geniş diapazonda ifadə etmək üçün desibel vahidi tətbiq olunur. Desibel vahidi təkcə akustikada deyil, həmçinin elektrik mühəndisliyi, rabitə, elektronika və digər sahələrdə də geniş istifadə edilir.
Sözün mənşəyi də iki hissədən ibarətdir: “deci” – onluq hissə və “bel” – Alexander Graham Bell-in şərəfinə adlandırılmışdır. Bel (B) praktiki ölçü üçün çox böyük dəyər olduğuna görə, adətən onun onluq hissəsi — desibel (dB) istifadə olunur.
Desibel Vahidinin Tarixi və Mənşəyi
Desibel vahidi ilk dəfə XX əsrin əvvəllərində Amerika Birləşmiş Ştatlarının “Bell Telephone Laboratories” şirkətində yaradılıb və rabitə xətlərində siqnalın itkisinin ölçülməsi üçün istifadə olunub. O zamanlar telefon rabitəsinin inkişafı ilə siqnalın uzun məsafədə zəifləməsi əsas texniki problem idi və bu problemin həllində səsin, siqnalın keyfiyyətinin obyektiv qiymətləndirilməsi zəruri idi.
Bel vahidi Alexander Graham Bell-in adı ilə bağlıdır, çünki məhz onun ixtiraları səsin elektrik siqnalına çevrilməsini və ötürülməsini mümkün etdi. Bel (B) praktiki cəhətdən çox böyük dəyər verdiyinə görə, ondan 10 dəfə kiçik olan desibel (dB) gündəlik istifadə üçün daha münasib hesab olundu.
Desibel və Onun Logaritmik Təbiyyəti
Desibel vahidinin əsas xüsusiyyəti logaritmik təbiətidir. Bu o deməkdir ki, desibel miqyasında artım və ya azalma sadə arifmetik deyil, logaritmik qanuna tabedir. Bunun əsas səbəbi insan qulağının səs gücünü hiss etmə tərzinin də logaritmik olmasıdır. Məsələn, insan qulağı səs gücündə 10 dəfə artımı yalnız 2 dəfə artım kimi hiss edir. Məhz bu səbəbdən desibel vahidi səs və siqnal səviyyəsinin insan üçün daha real qəbulunu əks etdirir.
Əgər iki güc dəyəri P1 və P2 varsa, aralarındakı fərq belə hesablanır:
dB = 10 × log₁₀ (P2 / P1)
Burada log₁₀ — onluq logaritm, P1 və P2 isə müqayisə olunan güc dəyərləridir. Gərginlik və ya cərəyan üçün isə (baxmayaraq ki, güc gərginliyin kvadratı ilə proporsionaldır) fərqli formula istifadə olunur:
dB = 20 × log₁₀ (V2 / V1)
Desibel və Səs Səviyyəsi
Ən geniş yayılmış tətbiq sahələrindən biri səs səviyyəsinin ölçülməsidir. Səsin intensivliyi çox geniş diapazonda dəyişir: insanların eşitdiyi ən zəif səslə ən güclü səslər arasında milyonlarla dəfə fərq ola bilər. Bu səbəbdən, səsləri rahat müqayisə etmək və praktik ölçü vermək üçün desibel istifadə olunur.
Səsin səviyyəsi adətən desibel səviyyəsində (dB SPL — Sound Pressure Level) ölçülür. Burada 0 dB səviyyəsi — insan qulağının eşidə bildiyi ən zəif səslərə uyğun gəlir və 20 mikropaskal (μPa) təzyiq səviyyəsinə bərabərdir. Səs səviyyəsi artdıqca desibel dəyəri də artır. Məsələn:
- 0 dB — Eşidilə bilən ən zəif səs.
- 30 dB — Pıçıltı, səssiz otaq.
- 60 dB — Normal danışıq.
- 85 dB — Səs-küylü küçə.
- 120 dB — Təyyarənin qalxışı yaxın məsafədən.
- 140 dB və yuxarı — Eşitmə üçün təhlükəli səviyyə.
Səsin Desibel Şkalası və İnsan Qulağının Qavraması
İnsan qulağı 0 dB səviyyəsindən başlayaraq təxminən 130-140 dB-ə qədər olan səsləri qəbul edə bilər. 140 dB və yuxarı səslər qulaqda fiziki ağrı və hətta qalıcı zədələr yarada bilər. Qulağın səsə olan həssaslığı tezlikdən də asılıdır və bu səbəbdən səs səviyyəsi ölçülərkən bəzən A, B, C və D filtrləri (desibel-A, desibel-B və s.) istifadə olunur.
Aşağı səviyyəli səslər üçün qulaq daha həssasdır, yüksək tezlikli və ya çox aşağı tezlikli səslər isə eyni səviyyədə olsa belə daha zəif eşidilir. Ona görə də real şəraitdə ölçülər “dBA” və ya “dBC” kimi göstərilə bilər — burada “A” və “C” insan qulağının səsə fərqli həssaslığını əks etdirir.
Desibelin Elektrik və Elektronika Sahəsində İstifadəsi
Desibel yalnız akustikada deyil, elektrik və elektronika sahələrində də əsas rol oynayır. Burada desibel daha çox güc səviyyələrinin, gərginliyin, siqnalın zəifləməsinin və ya gücləndirilməsinin müqayisəsi üçün istifadə olunur.
Elektrik dövrələrində siqnalın gücü çox geniş diapazonda dəyişə bilər. Məsələn, gücləndirici (amplifier) vasitəsilə siqnalın səviyyəsi artırılanda bu artım “dB” ilə ifadə olunur:
- dB gain (qazanc): Giriş və çıxış siqnalı arasındakı fərq.
- dB loss (itki): Siqnalın ötürülmə xəttində zəifləməsi.
Radio rabitə, televiziya, optik rabitə və telekommunikasiya sistemlərində də desibel istifadəsi standartdır. Bu sahələrdə tez-tez “dBm”, “dBW”, “dBV” və s. kimi desibel növləri istifadə olunur:
- dBm — 1 millivata nisbətən olan güc səviyyəsi.
- dBW — 1 vata nisbətən olan güc səviyyəsi.
- dBV — 1 volta nisbətən olan gərginlik səviyyəsi.
Desibel Vahidinin Hesablanma Qaydaları
Desibel nisbi dəyərdir və onu hesablayarkən aşağıdakı əsas qaydalara riayət etmək lazımdır:
- Güc dəyərləri üçün:
dB = 10 × log₁₀ (P2 / P1) - Gərginlik və ya cərəyan dəyərləri üçün:
dB = 20 × log₁₀ (V2 / V1) və ya dB = 20 × log₁₀ (I2 / I1)
Burada P — güc (Power), V — gərginlik (Voltage), I — cərəyan (Current) deməkdir.
Əgər iki səs qaynağını birləşdirsək və onların səviyyəsini toplamaq istəsək, desibel dəyərləri sadəcə arifmetik toplamaq olmaz. Onların səviyyəsi xüsusi logaritmik qayda ilə hesablanır.
Müxtəlif Sahələrdə Desibel Tətbiqləri
Desibel geniş tətbiq sahəsinə malikdir. Ən çox istifadə olunan sahələr bunlardır:
- Akustika və səs texnologiyaları: Səsin, musiqinin, səsyazmanın, mikrafonların və dinamiklərin səviyyəsinin ölçülməsi.
- Elektronika və rabitə: Siqnal səviyyəsinin, siqnal-to-noise (səs-küy) nisbətinin, gücləndiricilərdə qazanc və itkilərin hesablanması.
- Mühəndislik və mexanika: Maşın və avadanlıqlarda səs-küyün, titrəyişlərin səviyyəsinin qiymətləndirilməsi.
- Ekologiya və ətraf mühit: Şəhər, sənaye və nəqliyyatda səs-küy çirkliliyinin ölçülməsi və nəzarəti.
- Tibbi akustika: Odiometriya, qulaq səviyyəsinin və eşitmə itkisinin diaqnostikası.
Desibel və Səs-küy Normativləri
Desibel vahidi ictimai və əmək təhlükəsizliyi sahəsində normativ sənədlərdə geniş istifadə olunur. Müxtəlif ölkələrin qanunvericiliyində və beynəlxalq standartlarda insan sağlamlığı üçün icazə verilən maksimum səs-küy səviyyələri müəyyənləşdirilib. Məsələn:
- Gecə vaxtı yaşayış zonasında — 30-40 dB (A)
- İş yerlərində — 80-85 dB (A)
- Sənaye obyektlərində — 90-100 dB (A)
- Uşaq bağçalarında — 35-40 dB (A)
Bu normativlərdən artıq olan səviyyələr sağlamlıq üçün təhlükəli hesab olunur və uzun müddət təsir edərsə, qulaqda və sinir sistemində müxtəlif zədələnmələrə səbəb ola bilər.
Desibel və Musiqi
Musiqi sahəsində də desibel mühüm yer tutur. Canlı konsertlərdə, studiya yazılarında, səsyazma və yayımlarda səsin keyfiyyətli və təhlükəsiz ötürülməsi üçün desibel səviyyəsinin düzgün tənzimlənməsi vacibdir. İfrat yüksək səviyyədə musiqi (məsələn, 100-110 dB və yuxarı) qulaqda geri dönməz dəyişikliklər yarada bilər.
Peşəkar musiqiçilər, səsyazma mühəndisləri, səs operatorları üçün səs səviyyəsinin idarə olunması və monitorinqi hər zaman prioritetdir. Onlar desibel şkalasını və onunla işləmə texnikasını yaxşı bilməlidirlər.
Desibel Ölçmə Alətləri və Cihazları
Desibel səviyyəsinin ölçülməsi üçün xüsusi cihazlar — səviyyəölçənlər və ya səsmövcudluq ölçən cihazlar (sound level meters) istifadə olunur. Bu cihazlar müxtəlif sahələrdə — sənaye, musiqi, ekoloji monitorinq, tibbi diaqnostika və s. üçün nəzərdə tutulub.
Müasir səviyyəölçənlər səsin gücünü, tezliyini, minimum və maksimum dəyərləri ölçə, qeyd edə və hesabatlar hazırlaya bilir. Bəzi cihazlar A, B, C filtrləri ilə təchiz olunub və bu, ölçmənin insan qulağının həssaslığına uyğun aparılmasını təmin edir.
Desibel və İnsan Sağlamlığı
Desibel səviyyəsinin insan sağlamlığına təsiri böyükdür. Xüsusilə yüksək səviyyəli səs-küy uzunmüddətli təsirdə qulaqda eşitmə qabiliyyətinin azalması, baş ağrıları, stress, yuxusuzluq, hipertoniya kimi problemlərə səbəb ola bilər.
Beynəlxalq Səhiyyə Təşkilatı (WHO) və digər təşkilatlar yüksək səviyyəli səs-küyə qarşı xüsusi tədbirlər görməyi, mühafizə vasitələrindən istifadə etməyi tövsiyə edir. Qulaqcıqla musiqi dinləyərkən desibel səviyyəsi 85 dB-dən yuxarı olmamalıdır. İş yerlərində və fabriklərdə isə qulaq qoruyucuları məcburidir.
Desibel və Rəqəmlərlə Müqayisə
| Səviyyə | Desibel (dB) | Nümunə |
|---|---|---|
| Eşidilən həddi | 0 dB | İnsan qulağının eşitdiyi ən zəif səs |
| Səssiz otaq | 20-30 dB | Səssizlik, pıçıltı |
| Normal danışıq | 60 dB | İki nəfərin söhbəti |
| Küçədə səs-küy | 70-85 dB | Şəhər küçəsi, avtomobil |
| İstehsalat səsi | 90 dB | Fabrik, ağır avadanlıq |
| Qulaqcığa musiqi | 95-105 dB | Musiqi səsləndiricisi, qulaqcıq |
| Diskoteka | 110 dB | Disko, yüksək səsli konsert |
| Təyyarə motoru | 120-130 dB | Təyyarə qalxışı yaxın məsafədən |
| Eşik ağrısı | 130-140 dB | Qulaqda ağrı hissi, partlayış |
| Zədələyici səviyyə | 150 dB və yuxarı | Top partlayışı, atəşfəşanlıq |
Desibelin Gündəlik Həyatımızdakı Rolu
Gündəlik həyatımızda desibel göstəriciləri ilə çox yerdə qarşılaşırıq: mobil telefonun səsi, televizorun səs gücü, musiqi pleyeri, avtomobilin motoru, küçə səsləri və s.
Səs-küy çirkliliyinin artdığı müasir dünyada desibel səviyyəsinə nəzarət həm rahatlıq, həm də sağlamlıq baxımından vacibdir. Şəhər salınmasında, yeni binaların tikintisində, məktəb və uşaq bağçalarının yerləşdirilməsində, fabrik və zavodlarda səs-küyün tənzimlənməsində desibel göstəriciləri mühüm rol oynayır.
Desibel və İnformasiya Texnologiyaları
İnformasiya texnologiyalarında, xüsusilə də audio-video siqnalların emalında, siqnalın keyfiyyətinin ölçülməsi üçün desibel istifadə olunur. Səsin sıxlaşdırılması, yayımı, keyfiyyətinin artırılması prosesində dB göstəriciləri vacib parametrlərdən sayılır.
Video konfranslar, onlayn görüşlər, musiqi platformaları və hətta smartfonlar üçün proqram təminatlarında da səs səviyyəsinin ölçülməsi və idarə olunması üçün desibel şkalası tətbiq olunur.
Desibel ilə Bağlı Maraqlı Faktlar
- Desibel vahidi insan eşitmə diapazonuna tam uyğunlaşdırılıb.
- “0 dB” səs yoxdur demək deyil — bu, insan qulağının eşidə biləcəyi ən zəif səslərdən biridir.
- 10 dB səviyyəsində artım, səsin 10 dəfə çoxalmasına, 20 dB artım isə 100 dəfə çoxalmasına bərabərdir.
- Təyyarə mühərrikinin səsi (130 dB) insan üçün qısa zamanda belə təhlükəli ola bilər.
- Səssiz bir otaq belə, əslində 20-30 dB səviyyəsində səsə malikdir.
Desibel və Qanunvericilik
Bir çox ölkədə səs-küy çirkliliyi ilə bağlı ciddi qanunlar mövcuddur və desibel səviyyəsinin normadan artıq olması cərimə və sanksiyalarla nəticələnə bilər. Azərbaycanın da şəhərsalma və ekoloji standartlarında səs-küy səviyyəsinin icazə verilən həddi desibel ilə müəyyən olunur.
Desibel Vahidinin Gələcək Tətbiqləri
Texnologiya inkişaf etdikcə desibel göstəricilərinin ölçülməsi və istifadəsi daha da aktuallaşır. Səs-küyün idarə olunması, səssiz texnologiyaların yaradılması, ağıllı şəhər (smart city) layihələri, “ağıllı ev” sistemləri və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sahələrində desibel göstəriciləri yeni imkanlar açır.
Ayrıca, sağlamlıq texnologiyaları və yeni nəsil eşitmə cihazlarında, fərdi audio sistemlərdə də dB əsas göstəricilərdən biri olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Desibel (dB) – səslərin, siqnalların və enerji səviyyələrinin ölçülməsində istifadə olunan logaritmik vahiddir. O, hər hansı iki səviyyənin nisbətini ifadə edir və akustika, elektronika, rabitə kimi bir çox sahədə tətbiq olunur.
Desibel, iki güc dəyərinin nisbətinin onluq logaritmi ilə (10 × log₁₀ (P2/P1)), gərginlik üçün isə 20 × log₁₀ (V2/V1) düsturu ilə hesablanır. Burada P və V – müqayisə olunan güc və ya gərginlik dəyərləridir.
0 dB heç bir səsin olmadığı mənasına gəlmir. Bu, adətən insan qulağının eşidə bildiyi ən zəif səs səviyyəsinə uyğun gəlir və həmin səviyyəyə əsaslanaraq digər səslərin nisbi dəyəri təyin olunur.
Çünki insan qulağı səsin gücündə artımı logaritmik qaydada hiss edir. Logaritmik miqyas səs diapazonunu daha kompakt və rahat şəkildə ölçməyə imkan verir.
Desibel vahidi elektronika, rabitə, audio-video texnologiyaları, tibbi diaqnostika, mühəndislik və ekoloji monitorinq kimi bir çox sahələrdə siqnal səviyyəsinin, gücün, səs-küyün ölçülməsi üçün tətbiq olunur.
85 dB və daha yüksək səviyyəli səslər uzun müddət təsir edərsə qulaq üçün zərərli ola bilər. 130-140 dB səviyyəsində isə qısa zamanda belə eşitmə orqanlarında ağrı və zədə yarana bilər.
Səviyyəölçənlər (sound level meters), səsmövcudluq cihazları və digər xüsusi avadanlıqlarla səsin və siqnalın desibel səviyyəsini ölçmək mümkündür. Müasir smartfonlar üçün də uyğun tətbiqlər mövcuddur.
Televizorun və ya musiqi pleyerinin səsi, şəhər küçələrindəki səs-küy, fabriklərin səs səviyyəsi, konsertlərin və tədbirlərin audio avadanlıqlarında desibel göstəricilərinə rast gəlmək olar.
Bunlar desibel səviyyəsinin insan qulağının səsə olan müxtəlif tezliklərdə həssaslığını nəzərə alan filtrlərlə ölçülməsini göstərir. “dBA” ən çox istifadə olunan, insan eşitmə diapazonuna uyğunlaşdırılmış ölçü vahididir.
Uzun müddət yüksək desibel səviyyəsində (xüsusilə 85 dB və yuxarı) səsə məruz qalmaq qulaqda eşitmə itkisi, stress, yuxusuzluq, yüksək təzyiq və digər sağlamlıq problemləri yarada bilər. İş və yaşayış mühitində səssizliyə və səs normativlərinə riayət etmək vacibdir.
