Dəstəmaz İslamda ruhani və fiziki təmizliyin əsas rəmzlərindən biridir. Hər bir müsəlmanın ibadət həyatında xüsusi yer tutan dəstəmaz yalnız dini bir rituallar silsiləsi deyil, həm də gigiyenik baxımdan sağlamlığın qorunmasında əhəmiyyətli vasitədir. Qurani-Kərimdə və hədislərdə dəstəmazın əhəmiyyəti dəfələrlə vurğulanıb və namazdan əvvəl mütləq surətdə təmizlənmək Allahın əmridir.
Dəstəmaz yalnız bədəni deyil, insanın ruhunu da saflaşdırır, insanı ibadətə hazır vəziyyətə gətirir. İslam dünyasında əsrlər boyu nəsildən-nəsilə ötürülən dəstəmaz qaydaları, bu ibadətin mahiyyəti, mənəvi və tibbi faydaları bu yazıda geniş şəkildə araşdırılır. Məqalədə dəstəmazın tarixi, İslamdakı rolu, əsas və fərz, sünnət və müstəhəb xüsusiyyətləri, səhvlər və şübhələr, dəstəmazı pozan hallar, sağlamlıq və gigiyena baxımından üstünlükləri və ənənədə rolu ətraflı şəkildə izah olunur. Sonda isə cədvəl şəklində dəstəmazın əsas mərhələləri göstərilir.
Dəstəmaz Nədir?
Dəstəmaz (ərəbcə “vudu”) – sözün məcazi və şəri mənasında “təmizlənmək”, “saflaşmaq” deməkdir. Dəstəmaz İslamda müəyyən bədən orqanlarının xüsusi qaydada yuyulması və məsh edilməsindən ibarət ritual təmizlikdir. Dəstəmaz almaq namaz, Quran oxumaq və digər bəzi ibadətlər üçün şərt sayılır.
Dəstəmaz ibadətin başlanğıcında insanın Allah qarşısında təvazökarlığını, təmizliyini və səmimiyyətini simvolizə edir. Hər bir müsəlman həyatında gündə bir neçə dəfə dəstəmaz alaraq həm dinin, həm də gigiyenanın tələblərini yerinə yetirmiş olur.
Dəstəmazın Quranda və Sünnədə Yeri
Dəstəmaz almaq Qurani-Kərimin bir neçə ayəsində xüsusi vurğulanıb. “Maidə” surəsinin 6-cı ayəsində belə buyurulur:
“Ey iman gətirənlər! Namaza qalxmaq istədiyiniz zaman üzlərinizi və əllərinizi dirsəklərədək yuyun, başınıza məsh çəkin və ayaqlarınızı topuqlara qədər yuyun…”
Peyğəmbərimiz Məhəmməd (s.ə.s) bir çox hədisində dəstəmazın əhəmiyyətini və onunla bağlı mükəmməl qaydaları izah edib. Rəvayətlərdə bildirilir ki, “Dəstəmazı gözəl və kamil şəkildə alan, sonra iki rəkət namaz qılan şəxs bağışlanar”.
Sünnədə dəstəmaz həm ibadətə hazırlıq, həm də ruhi təmizlik vasitəsi kimi tövsiyə olunur. Dəstəmazın fərzləri, sünnətləri və müstəhəb (tövsiyə olunan) xüsusiyyətləri də həm Quranda, həm də hədislərdə geniş şəkildə yer alıb.
Dəstəmazın Alınmasının Məqsədi
Dəstəmazın əsas məqsədi müsəlmanı ibadətə hazırlamaq, bədənin və ruhun təmizliyini təmin etmək, insana Allah qarşısında səmimiyyət və hörmət hissi aşılamaqdır. Dəstəmaz həm də gündəlik həyatımızda gigiyenik baxımdan çox faydalıdır. Ritualların mənəvi mənası ilə yanaşı, onların hər birinin insan orqanizminə sağlamlıq baxımından təsiri də danılmazdır.
Dəstəmaz insanı kiçik günahlardan təmizləyir, ruhi aramlıq verir və ibadətin qiymətini artırır. Bir çox İslam alimlərinin fikrincə, dəstəmaz insanı şeytani təsirlərdən qoruyan, qəlbini və bədənini saflaşdıran, rəhmət və bərəkət gətirən bir əməldir.
Dəstəmazın Fərzləri (Vacib Şərtləri)
Dəstəmazın İslam fiqhində dörd əsas fərzi (vacib qaydası) var:
- Üzü yumaq: Alın, burun, ağız, çənə və qulaq dibləri daxil olmaqla, üzün tam olaraq bir dəfə yuyulması.
- Əlləri dirsəklərə qədər yumaq: Sağ və sol əlləri, ovc və barmaqlar, dirsəklər daxil olmaqla tam yuyulmalıdır.
- Başa məsh çəkmək: Əl isladılıb başın istənilən dörddə birinə məsh çəkilməlidir (daha çox başın ön hissəsinə).
- Ayaqları topuqlara qədər yumaq: Sağ və sol ayaqları, topuqlar daxil olmaqla yuyulmalıdır.
Bu dörd fərz yerinə yetirilməzsə, dəstəmaz qəbul olunmur və ibadət etibarsız sayılır. Əlavə olaraq, niyyət (ürəkdə “dəstəmaz almaq istəyirəm” demək) də şərt sayılır.
Dəstəmazın Sünnətləri və Müstəhəbləri
Dəstəmazın fərzlərindən əlavə, Peyğəmbərimizin (s.ə.s) etdikləri və tövsiyə etdikləri bir sıra sünnət və müstəhəb əməllər var. Bunlar:
- Dəstəmazdan əvvəl “Bismillah” demək
- Əlləri biləyə qədər yumaq (başlamazdan əvvəl)
- Ağıza və buruna su almaq və çıxarmaq
- Bütün üzvləri ardıcıllıqla yumaq
- Sağ tərəfdən başlamaq
- Hər üzvü üç dəfə yumaq
- Barmaqların arasını, dırnaq altını təmizləmək
- Qulaq, boyun və ensəyə məsh çəkmək
- Dəstəmazdan sonra “Əşhədu əllə ilahə illəllah…” zikrini söyləmək
Bu əməllər dəstəmazı daha kamil və savablı edir, həmçinin gigiyenik baxımdan da bədənin təmizliyini təmin edir.
Dəstəmaz Alınmasının Qaydaları və Mərhələləri
Dəstəmaz almaq üçün müəyyən ardıcıllıq və diqqət vacibdir. Bu proses aşağıdakı mərhələlərə bölünür:
- Niyyət: Dəstəmaz almaq istədiyini ürəkdə niyyət etmək (“niyyət etdim Allah rizası üçün dəstəmaz almağa”).
- “Bismillah” demək
- Əlləri biləklərə qədər yumaq
- Ağıza su almaq və üç dəfə yaxalamaq
- Buruna su almaq və təmizləmək
- Üzü üç dəfə yumaq
- Sağ və sol əli dirsəklərə qədər yumaq
- Başa məsh çəkmək
- Qulaqlara və boyuna məsh çəkmək (sünnət)
- Ayaqları topuqlara qədər yumaq
- Dəstəmazdan sonra dua və zikr etmək
Aşağıdakı cədvəldə dəstəmaz mərhələləri, mahiyyəti və sünnət/fərz olması göstərilmişdir:
| Mərhələ | Əsas mahiyyəti | Fərz/Sünnət/Müstəhəb |
|---|---|---|
| Niyyət | İbadətə hazırlıq | Vacib |
| “Bismillah” demək | Bərəkət, niyyət | Sünnət |
| Əlləri yumaq | Gigiyena və başlanğıc | Sünnət |
| Ağıza su almaq | Ağız təmizliyi | Sünnət |
| Buruna su almaq | Burun təmizliyi | Sünnət |
| Üzü yumaq | Fərz əməldir | Fərz |
| Əlləri dirsəyə qədər yumaq | Fərz əməldir | Fərz |
| Başa məsh çəkmək | Fərz əməldir | Fərz |
| Qulaq və boyun məshi | Təmizlik, zikr | Sünnət |
| Ayaqları topuğa qədər yumaq | Fərz əməldir | Fərz |
| Dua və zikr | Ruhi saflaşma | Müstəhəb |
Dəstəmazın Sıradan Pozulması Halları
Dəstəmaz müəyyən şərtlərdə pozulur və bu hallarda namaz və digər ibadətlər üçün yenidən dəstəmaz alınması vacibdir. Ən əsas pozucu hallar bunlardır:
- Sidik, nəcis və qaz çıxarmaq
- Qan, irin, ya da ağız dolusu qusuntu gəlməsi
- Dərin yuxuya getmək (ayaq üstə olmasa)
- Şüur itkisi (bayılma və ya sərxoşluq)
- Kişi və qadının bir-birinin cinsiyyət orqanına toxunması (bəzi məzhəblərdə)
- Cinsi əlaqə və ya cənabət halı
- Dəstəmazı pozan digər fiqh qaydalarına aid hallar
Pozulan dəstəmaz təzələnmədən ibadət qəbul olunmur.
Dəstəmazın Fəzilətləri və Faydaları
Dəstəmaz həm dini, həm də tibbi baxımdan bir çox faydalara malikdir:
- Ruhun saflaşması: Dəstəmaz günahlardan təmizlənməyə, ruhi aramlığa səbəb olur.
- İbadətə hazırlıq: Dəstəmazsız ibadət qəbul olunmur və dəstəmaz ibadətin keyfiyyətini artırır.
- Gigiyena və sağlamlıq: Gündə bir neçə dəfə əl, üz, ağız, burun və ayaq yuyulması bakteriyaların, virusların qarşısını alır, dəriyə və nəfəs yollarına müsbət təsir edir.
- Psixoloji rahatlıq: Dəstəmaz insanı narahatlıqdan, stress və mənfi emosiyalardan uzaqlaşdırır, təzəlik və rahatlıq verir.
- Sosial və mədəni dəyər: Təmiz və səliqəli olmaq müsəlman cəmiyyətlərində etimad və hörmət gətirir.
Bir çox tibb mütəxəssisi dəstəmazı gündəlik gigiyena qaydası kimi tövsiyə edir və onunla bağlı müsbət elmi nəticələr əldə olunub.
Dəstəmazın Alınmasında Səhvlər və Şübhəli Hallar
Bəzən insanlar bilmədən dəstəmazda səhv edir və ya bəzi hallarda dəstəmazın pozulub-pozulmadığı barədə şübhəyə düşürlər. Ən geniş yayılmış səhvlər:
- Üzvlərin tam yuyulmaması və ya unudulması
- Sıra və ardıcıllıq pozulması
- Yuyulan orqanların qurulanması (tam nəmlənməməsi)
- Dəstəmaz alınan suyun təmiz olmaması
- Niyyət etmədən dəstəmaz almaq
Şübhə hallarında isə fiqh qaydalarına görə, dəstəmazın pozulub-pozulmadığına əmin deyilsinizsə, əvvəlki halınız əsas götürülür və şübhə dəstəmazı pozmur. Əmin olduqda isə yeni dəstəmaz almaq vacibdir.
Dəstəmazın Tarixi və Ənənədə Rolu
Dəstəmaz İslamdan əvvəlki səmavi dinlərdə də müəyyən təmizlik ritualı şəklində mövcud olub. Yəhudilikdə “tahara”, xristianlıqda “baptizm” kimi su ilə təmizlənmə ayinləri vardı. İslamda isə dəstəmaz ən mükəmməl formaya gətirilib və gündəlik həyatda xüsusi yerə malik olub.
Əsrlər boyu müsəlman məscidlərinin girişində “dəstəmazxana” adlanan xüsusi yerlər tikilib, dəstəmaz sosial münasibətlərdə təmizlik, səliqə və əxlaqi nümunə hesab olunub.
Dəstəmazın Qadınlar və Kişilər Üçün Xüsusiyyətləri
Dəstəmaz almağın əsas qaydaları həm kişilər, həm də qadınlar üçün eynidir. Lakin qadınların bəzən hal və şəraitlərinə görə (aybaşı, nifas və s.) dəstəmaz alması fərqli hökmlərə tabe olur. Həmin hallarda ibadətlər və dəstəmaz bir müddət vacib sayılmır.
Dəstəmazın Uşaqlara Öyrədilməsi
Uşaqlara dəstəmazı öyrətmək onların dini, mənəvi və gigiyenik tərbiyəsində vacib addımdır. Ailələr və məktəblər uşaqlara dəstəmazı həm dini, həm də sağlamlıq baxımından önəmini başa salmalı, onları gündəlik gigiyena qaydası kimi vərdiş etməyə həvəsləndirməlidir.
Dəstəmazın Elmi və Gigiyenik Əhəmiyyəti
Müasir tibbin nəticələri göstərir ki, dəstəmaz bədən üzvlərində toplanan mikrobların və tozların təmizlənməsinə kömək edir. Dəstəmaz zamanı ağız və burunun yuyulması üst tənəffüs yollarını təmizləyir, dəri və dırnaq altı mikroblar yuyulur, əl və ayaq gigiyenası təmin olunur.
Əl, üz və ayaqların mütəmadi yuyulması infeksion xəstəliklərin qarşısını alır, allergik və dəri problemlərinin qarşısını alır. Məhz buna görə dəstəmaz həm dini, həm də tibbi baxımdan məsləhət görülür.
Dəstəmaz və Ruhi Təmizlik
Dəstəmaz insanın yalnız fiziki deyil, həm də ruhi saflaşmasını təmin edir. Müsəlman üçün dəstəmaz – Allah qarşısında səmimiyyət, günahdan təmizlənmə və mənəvi yüksəliş vasitəsidir. Dəstəmaz alarkən edilən dualar, zikrlər insanın şüurunda təmizlik və rahatlıq yaradır.
Dəstəmaz İslamın və müsəlman həyatının ayrılmaz hissəsidir. Onun düzgün qaydada və şüurlu şəkildə alınması ibadətin qəbuledilmə şərtidir və həm ruh, həm bədən üçün sağlamlıq mənbəyidir. Hər bir müsəlman dəstəmazın mahiyyətini və fəzilətlərini bilməli, gündəlik həyatında tətbiq etməli, uşaqlara bu ənənəni öyrətməlidir. Dəstəmaz həm ibadətə, həm də gündəlik təmizlik və sağlamlığa açar rolu oynayır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəstəmaz – İslamda namaz və bəzi digər ibadətlərdən əvvəl, müəyyən bədən üzvlərinin xüsusi qaydada yuyulması və məsh edilməsindən ibarət təmizlik və ibadət rituallıdır. Dəstəmaz bədəni və ruhu saflaşdırır, ibadətə hazırlayır və Allah qarşısında təmizliyə işarədir.
Dəstəmazın əsas fərzləri (vacib şərtləri): üzü yumaq, əlləri dirsəklərə qədər yumaq, başa məsh çəkmək və ayaqları topuqlara qədər yumaqdır. Bu dörd fərz olmadan dəstəmaz qəbul olunmur.
Dəstəmaz alarkən niyyət etmək, əlləri yumaq, ağız və burunu təmizləmək, üzü yumaq, əlləri dirsəyə qədər yumaq, başa və qulaqlara məsh çəkmək, ayaqları topuqlara qədər yumaq ardıcıllığına riayət olunmalıdır.
Sidik, nəcis və qaz çıxarmaq, ağız dolusu qusmaq, dərin yuxuya getmək, şüur itkisi, cinsi əlaqə və ya cənabət halı kimi hallar dəstəmazı pozur. Bu zaman yenidən dəstəmaz almaq vacibdir.
Dəstəmaz ruhu və bədəni təmizləyir, insanı ibadətə hazırlayır, kiçik günahlardan təmizlənməyə səbəb olur və gündəlik gigiyenanı təmin edir. Əllərin, üzün, ağız və burunun, ayaqların yuyulması sağlamlığa müsbət təsir edir.
Su tapılmadıqda və ya istifadə etmək mümkün olmadıqda, İslamda ‘təyəmmüm’ adlı alternativ təmizlik üsulu icra olunur. Təyəmmüm torpaq və ya torpaq mənşəli maddə ilə edilir.
Uşaqlara dəstəmaz əyani şəkildə, mərhələ-mərhələ öyrədilməli, ibadətin və gigiyenanı əhəmiyyəti izah olunmalı, sevgi və motivasiya ilə düzgün vərdiş qazandırılmalıdır.
Əsas qaydalar eynidir. Yalnız qadınların aybaşı və nifas dövrlərində dəstəmaz və bəzi ibadətlər müəyyən müddət vacib sayılmır.
Dəstəmazdan sonra dua oxumaq sünnət və savab sayılır. Peyğəmbərimizdən (s.ə.s) gələn dua və zikrlər ruhu saflaşdırır, dəstəmazın fəzilətini artırır.
Üzvlərin tam yuyulmaması, ardıcıllığa riayət etməmək, niyyətsiz başlamaq, təmiz olmayan su istifadə etmək və dəstəmazı pozan halları bilmədən ibadət etmək ən çox rastlanan səhvlərdir.
