Azərbaycan muğam sənəti, şərq musiqi mədəniyyətinin ən qədim və unikal incilərindən biridir. Minilliklər boyu xalqımızın ruhuna, tarixinə, əxlaqına və dünya görüşünə sirayət etmiş muğamlar arasında Dəşti muğamı xüsusi yer tutur. Bu muğam təkcə klassik musiqi xəzinəmiz deyil, həm də milli ruhun, tarixi yaddaşın, hiss və emosiyaların bədii təcəssümüdür.
Dəşti muğamı Azərbaycan və Yaxın Şərq xalqlarının musiqi xəzinəsində olduqca populyardır. Bəzən onu “xalq muğamı”, “səmavi muğam”, “melodik muğam”, hətta “kədərli muğam” da adlandırırlar. Onun melodiyasındakı təmkin, insanı düşündürən sakitlik, bəzən isə acı bir həsrət — Dəşti muğamını dinləyən hər kəsin ruhunda iz buraxır.
Dəşti Muğamının Tarixi və Mənşəyi
Dəşti muğamı Azərbaycan və ümumiyyətlə, Şərq muğam sənətinin əsas qoludur. Bu muğamın kökləri qədim zamanlara, minillər öncəsinə gedib çıxır. Muğamın mənbəyi barədə müxtəlif nəzəriyyələr mövcuddur:
- Qədim şifahi ənənə: Dəşti muğamı qədim xalq melodiyalarının, bayatılar və laylaların zəngin harmoniyasından yaranıb.
- İran və Orta Asiya təsiri: Dəşti muğamı İran musiqisinin təsiri altında formalaşıb və Şərqdə geniş yayılıb. Məhz bu səbəbdən Fars, Tacik və Orta Asiya musiqisində də Dəşti adında oxşar muğam və ya lad mövcuddur.
- Azərbaycan muğam məktəbi: Dəşti muğamı zamanla Azərbaycan milli musiqisində yeni təravət qazanıb və özünəməxsusluq əldə edib.
Dəşti muğamının adı qədim türk dillərində “düzənlik”, “çöl”, “səhrə” mənasını verən “dəşt” sözündən yaranıb. Bu ad bir tərəfdən muğamın ruhundakı azadlıq, təbiilik, genişlik hissini, digər tərəfdən isə kədər və ayrılıq notlarını təcəssüm etdirir.
Muğamın Quruluşu və Musiqi Xüsusiyyətləri
Lad və Melodik Baza
Dəşti muğamı əsasən rast ladı (rast sədası) üzərində qurulur. Lakin burada səslərin ardıcıllığı, melodik xətt, xüsusi modulyasiyalar və inkişaf üsulu muğamı bənzərsiz edir. Dəşti muğamının əsas xüsusiyyətləri bunlardır:
- Səkkiz pilləli (diatonik) lad quruluşu
- Aydın melodik xətt, təmkinli, lirik, nisbətən qəmgin xarakter
- Çox vaxt aşağı və orta registrlərdə oxunur
- Səslərin ardıcıllığında “bayatı”, “seygah” və “şüştər” muğamlarının motivlərinə yaxınlıq
- Harmonik azadlıq, improvizasiya imkanlarının bolluğu
Strukturu
Dəşti muğamı əsasən 4-5 əsas şöbədən ibarət olur. Bunlar:
- Maye – muğamın əsas melodik xəttinin təqdimatı, sadə və təmiz səs, giriş hissəsi.
- Orta şöbələr – melodik inkişaf, zərif variasiyalar, modulyasiyalar və tədrici dinamik artım.
- Yüksəliş və kulminasiya – muğamda emosional gərginliyin və hissin maksimum səviyyəyə çatması.
- Qayıdış və bitiş – əsas səsə və başlanğıc melodiyaya qayıdış, sakit sonluq.
Cədvəl: Dəşti Muğamının Tipik Şöbələri
| Şöbə/Çıxış | Qısa İzahlı Təsviri |
|---|---|
| Maye (başlanğıc) | Melodik xəttin təqdimatı, sakit, kədərli giriş |
| Orta Dəşti | Motivlərin inkişafı, improvizasiya |
| Bayatı motivi | Lirizm, emosional dərinlik, klassik poeziya nümunələri |
| Zəngulə və ya modulyasiya | Səslərin yuxarı və aşağı gedişi, dinamika |
| Bitirmə | Hissin səngiməsi, qayıdış və sakit sonluq |
Dəşti Muğamının Emosional Məzmunu
Dəşti muğamı ilk növbədə dərin lirizmi, insan qəlbinin incə hiss və duyğularını əks etdirir. Onun əsas emosional çalarları aşağıdakılardır:
- Kədər və həsrət: Dəşti muğamı ən çox ayrılıq, qürbət, yalnızlıq, keçmişə həsrət mövzularında ifa olunur. Onun melodiyasında sanki bir insanın daxili fəryadı, səssiz göz yaşları var.
- Ruhun sükutu: Melodiyanın sadəliyi, sanki sakit təbiət mənzərəsini, səhrada əsən küləyi, axar çayı, uca dağları xatırladır.
- Ümid və nikbinlik: Bəzən isə muğamın finalında ümidsizlik yox, bir az ümid, təsəlli, səbr və həyat eşqi duyulur.
Bu səbəbdən də xalq arasında Dəşti muğamı “qəlb musiqisi”, “yalnız ruhların dostu” adlandırılır.
Dəşti Muğamında Poeziya və Mətndən İstifadə
Dəşti muğamı əsasən vokal muğamdır. Yəni muğam ifaçısı (xanəndə) burada klassik və ya xalq poeziyasından, əsasən bayatı, qoşma, gəraylı kimi janrlardan istifadə edir. Aşağıdakı xüsusiyyətləri qeyd etmək olar:
- Bayatı janrı: Dəşti muğamında ən çox istifadə olunan poetik formadır. Bayatı – dörd misradan ibarət, xalqın duyğularını ən sadə və səmimi şəkildə əks etdirən poeziya formasıdır.
- Klassik şeirlər: Füzuli, Nəsimi, Vaqif, Xətai kimi klassik şairlərin misralarına tez-tez rast gəlinir.
- Mövzular: Ayrılıq, tale, vətən, ana, məhəbbət, sadiqlik, qürbət, insan taleyi.
Dəşti muğamı həm də onunla seçilir ki, bu muğamda mətni və musiqini sərbəst improvizasiya və emosiya ilə birləşdirmək olar.
Dəşti Muğamının İfaçılıq Xüsusiyyətləri
Dəşti muğamının ifası ustalıq, emosional dərinlik, daxili səmimiyyət və melodik çeviklik tələb edir. Xanəndə muğamı ifa edərkən həm güclü səsə, həm də incə vokal texnikasına sahib olmalıdır. Aşağıdakı məqamlar xüsusilə əhəmiyyətlidir:
- Səsin təmizliyi və zərifliyi
- Ədəbli improvizasiya və muğam fraqmentlərinin harmoniyası
- Poeziyanı aydın və emosional oxumaq
- Dinləyici ilə səmimi emosional rabitə qurmaq
- Çalğıçı ilə, əsasən tar, kamança və qavalın müşayiəti ilə ahəngdarlıq
Bundan əlavə, muğamın orta hissəsində adətən vokal improvizasiya və zəngulələr, yəni melodiyanın incə dalğalanmaları olur.
Dəşti Muğamında İfa Olunan Əsas Alətlər
Muğam üçlüyü və ya ansamblı klassik muğam ifaçılığının əsasını təşkil edir. Dəşti muğamı adətən aşağıdakı alətlərin müşayiəti ilə ifa edilir:
- Tar: Muğamın əsas melodik xəttini təqdim edir, ifa zamanı həm solo, həm də müşayiət rolunu oynayır.
- Kamança: Melodiyaya xüsusi lirizm və dərinlik verir.
- Qaval: Ritmik müşayiət və emosional vurğu funksiyasını daşıyır.
- Bəzən balaban, ud və s.
Alətlərin birgə harmoniyası Dəşti muğamının melodik-ritmik strukturunu və bədii təsir gücünü artırır.
Dəşti Muğamının Azərbaycan Muğam Məktəblərində Yeri
Dəşti muğamı bütün Azərbaycan muğam məktəblərində xüsusi yeri olan muğamlardandır. Onun tədrisi, ifası və təhlili həm Bakı, həm Qarabağ, həm də Şirvan muğam ənənələrində geniş yayılıb. Azərbaycanın klassik muğam ustadları Dəşti muğamını tədris prosesində əsas baza muğamlarından biri kimi təqdim edirlər.
Dəşti muğamı həm solo, həm də ansambl, bəzən isə xorla (bir neçə xanəndə ilə) ifa olunur. Bəzi muğam festivallarında və yarışlarda Dəşti muğamı ayrıca nominasiyada ifa edilir.
Müasir İfaçılıqda və Dünya Səhnəsində Dəşti Muğamı
Bu gün Dəşti muğamı həm Azərbaycanda, həm də ölkə hüdudlarından kənarda yüksək ifaçılıq səviyyəsində səslənir. Azərbaycanın dünya şöhrətli xanəndələri – Əhməd Bakıxanov, Alim Qasımov, Arif Babayev, Mənsum İbrahimov, Güllü Muradova, Habil Əliyev və digərləri Dəşti muğamının ifaçılıq ənənəsinin yaşadıcıları və tanıdıcılarıdır.
Müasir muğam ifaçılığında Dəşti muğamı bəzən caz, rok, simfonik orkestr, etno-caz kimi yeni musiqi üslubları ilə də sintez olunur və bu, muğamın canlı, universal sənət olduğunu göstərir.
Dəşti muğamı həm də UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısında yer alan Azərbaycan muğam sənətinin tərkib hissəsidir. Onun melodiyası dünyanın bir çox səhnəsində, beynəlxalq festivallarda səslənir.
Dəşti Muğamının Digər Muğamlarla Münasibəti və Əlavələri
Dəşti muğamı Azərbaycan muğam ailəsinin bəzi digər üzvləri ilə – Bayatı-Şiraz, Segah, Şüştər, Humayun kimi muğamlarla melodik və emosional yaxınlığa malikdir. Bəzən ifaçılar Dəşti muğamını bu muğamlarla birgə, müxtəlif modulyasiyalarla təqdim edir və beləliklə zəngin improvizasiya və musiqi rəngarəngliyi əldə olunur.
Dəşti muğamında ifa zamanı tez-tez zərb-muğam (ritmik fraqmentlər), təsniflər və xalq mahnıları da əlavə edilir. Bu isə Dəşti muğamını həm də xalq musiqisinin, folklorun, poeziyanın canlı təcəssümünə çevirir.
Dəşti Muğamının Azərbaycan Mədəniyyətində və Folklorunda Yeri
Dəşti muğamı təkcə klassik muğam sənəti deyil, həm də Azərbaycan xalqının milli ruhunun, gündəlik həyatının, mərasimlərinin, kədər və sevincinin, ümid və sükutunun səsi və simvoludur. Bu muğam toy mərasimlərində, dini-əxlaqi mərasimlərdə, xalq toplantılarında, el bayramlarında və məhəbbət dastanlarında tez-tez səslənir.
Xalq arasında “Dəşti” adı daşıyan bir çox layla, bayatı, ağı və qoşmalar var. Onların melodik quruluşu və ruhu Dəşti muğamının əsasını təşkil edir.
Dəşti Muğamı və Tədris
Azərbaycan musiqi məktəblərində və konservatoriyasında Dəşti muğamı tədris proqramına daxil edilir. Təcrübəli xanəndələr və pedaqoqlar Dəşti muğamını öyrənmək üçün xüsusi metodik vəsaitlər və improvizasiya nümunələri hazırlayıblar. Şagirdlər əvvəlcə muğamın əsas melodiyasını, sonra isə improvizasiya texnikalarını mənimsəyirlər.
Muğam dərslərində vokal texnika, nəfəsin düzgün istifadəsi, poeziya və melodiyanın əlaqələndirilməsi, ansambl ifası və konsert təcrübəsi Dəşti muğamının öyrənilməsində əsas mərhələlərdir.
Dəşti Muğamının Beynəlxalq Arenada Tədqiqi və Təsiri
Bu gün dünyanın bir çox musiqi tədqiqatçısı və etnomusiqoloqu Dəşti muğamını Azərbaycan muğam ənənəsinin bənzərsiz nümunəsi kimi öyrənir. Onun melodik quruluşu, poeziya ilə əlaqəsi, improvizasiya imkanları, psixoloji və emosional təsiri beynəlxalq miqyasda tədqiq edilir.
Dəşti muğamı dünya musiqi festival və konfranslarında, eləcə də bir sıra filmlərdə, sənədli və bədii əsərlərdə Azərbaycan mədəniyyətinin incisi kimi təqdim olunur.
Dəşti Muğamı haqqında əsas məlumatların cədvəli
| Məlumat | Qısa izah |
|---|---|
| Mənşəyi | Azərbaycan, Yaxın Şərq, qədim musiqi ənənələri |
| Quruluşu | 4-5 şöbə: Maye, Orta Dəşti, Bayatı, Zəngulə, Bitirmə |
| Lad və melodik baza | Rast ladı, diatonik səkkiz pilləli melodik ardıcıllıq |
| Əsas emosional çalar | Kədər, həsrət, sakitlik, lirika, bəzən ümid |
| Poeziya ilə əlaqəsi | Bayatı, qoşma, klassik şeirlər, xalq poeziyası |
| Əsas ifa alətləri | Tar, kamança, qaval, (bəzən balaban, ud və s.) |
| İfaçılıq xüsusiyyəti | Səsin zərifliyi, improvizasiya, poetik emosiya |
| Əsas ustadlar | Əhməd Bakıxanov, Alim Qasımov, Arif Babayev, Güllü Muradova |
| Tədrisi | Musiqi məktəblərində, konservatoriyalarda tədris olunur |
| Beynəlxalq səviyyə | UNESCO-nun siyahısında, festivallarda, elmi araşdırmalarda təqdim olunur |
Dəşti muğamı Azərbaycan xalqının minillik tarixinin, poeziyasının, musiqisinin, əxlaq və duyğularının nadir və bənzərsiz bədii ifadəsidir. Onun melodiyasında kədər və ümid, təmkin və həsrət, ruhun sükutu və həyat eşqi birləşir. Dəşti muğamı dinləyicinin qəlbinə toxunan, insanı düşündürən və onun hisslərini saflaşdıran bədii gücə malikdir.
Muğamın bu növü təkcə Azərbaycan xalqının deyil, bütün bəşəriyyətin musiqi irsinin incilərindəndir. Onun öyrənilməsi, qorunması və gələcək nəsillərə ötürülməsi Azərbaycan mədəniyyətinin əsas missiyalarındandır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəşti muğamı Azərbaycan muğam sənətində lirika, kədər və təmkinlə seçilən klassik muğamlardan biridir. Əsasən rast ladı üzərində qurulmuş, poeziya və melodiyanın harmoniyasını yaradan, əsasən aşağı və orta registrdə ifa olunan melodik muğamdır.
Dəşti muğamı dərin lirizm, həsrət, ayrılıq, kədər, sakitlik və bəzən ümid duyğularını ifadə edir.
Dəşti muğamı diatonik (8 pilləli) lad quruluşuna, sadə və zərif melodik xəttə, aydın və təmkinli dinamikaya malikdir. Çox vaxt improvizasiya və fərdi ifaçılıq imkanları genişdir.
Əsasən bayatı, klassik qoşma, gəraylı kimi şeir janrları ilə ifa edilir. Füzuli, Nəsimi, Vaqif kimi şairlərin misraları, eləcə də xalq poeziyası geniş tətbiq olunur.
Tar, kamança, qaval – muğam üçlüyü, bəzən balaban, ud və digər alətlərin müşayiəti ilə ifa olunur.
Dəşti muğamı öz lirizmi, sakitliyi, həsrətli melodik xətti və klassik poeziyaya bağlılığı ilə fərqlənir. Rast, Segah, Bayatı-Şiraz, Şüştər muğamları ilə bənzər cəhətləri olsa da, duyğusal incəliyi və improvizasiya imkanları ilə seçilir.
Əhməd Bakıxanov, Alim Qasımov, Arif Babayev, Mənsum İbrahimov, Güllü Muradova kimi ustad xanəndələr Dəşti muğamının canlı ifa ənənəsini yaşadan sənətkarlardır.
Azərbaycan musiqi məktəblərində, konservatoriyalarda, muğam festivallarında, konsert və xalq mərasimlərində geniş tədris və ifa olunur.
Azərbaycan muğam sənəti, o cümlədən Dəşti muğamı, UNESCO-nun qeyri-maddi mədəni irs siyahısında yer alır və beynəlxalq səhnədə böyük maraqla qarşılanır.
Bəli, klassik ifaçılıq daha çox ənənəyə və qədim improvizasiya qaydalarına əsaslanır. Müasir ifaçılar isə bəzən caz, simfonik orkestr və etno-eksperimental musiqi ilə sintezlər yaradırlar.
