Qədim türklərin, xüsusilə qıpçaq və oğuz xalqlarının tarixi yalnız köç, döyüş və dövlət quruculuğu ilə deyil, həm də coğrafiyanın taleyini dəyişən, sivilizasiyalar arasında körpü rolunu oynayan məkanlarla bağlıdır. Dəşt-i Qıpçaq – Türk, İran, Bizans, Rusiya və Avropa mənbələrində “Qıpçaq çölü”, “Qıpçaq bozkırı” adlanan, Avrasiya məkanının ən böyük, ən möhtəşəm və eyni zamanda ən sirli çölü uzun əsrlər boyu minlərlə tayfanın, onlarla dövlətin tarixini formalaşdırıb. Bu geniş ərazi, qıpçaq etnosunun yalnız vətəni yox, həm də türk dünyasının hərbi-siyasi, mədəni, iqtisadi həyatının əsası, Orta çağların böyük geopolitik səhnəsidir.
Dəşt-i Qıpçaq adı Azərbaycan tarixində, türk dünyasının şifahi və yazılı irsində, klassik ədəbiyyatda, eyni zamanda Avropa mənbələrində xüsusi yer tutur. Bu ərazi təkcə coğrafi məkan deyil, minilliklərin qovşağında bəzən dövlət, bəzən sərhəd, bəzən də birləşdirici körpü kimi fəaliyyət göstərmiş unikal bir məmləkətdir. Dəşt-i Qıpçaq həm azadlığın, həm mübarizliyin, həm də mədəniyyətlərin bir-biri ilə qarışmasının və yeni dəyərlərin yaranmasının simvoluna çevrilib.
Dəşt-i Qıpçaq coğrafiyası və sərhədləri
Dəşt-i Qıpçaq (qədim türk və ərəb mənbələrində “dasht” – çöl, “qıpçaq” – tayfa adı kimi), Avrasiya qitəsinin mərkəzi hissəsində, şimaldan cənuba, qərbdən şərqə minlərlə kilometr uzanan geniş yarımsəhra və çöl zonasıdır. Bu ərazinin coğrafi sərhədləri zaman-zaman dəyişib, müxtəlif tarixi dövrlərdə fərqli məkanları əhatə edib.
Ən geniş mənada Dəşt-i Qıpçaq Ural dağlarından Qara dənizin şimal sahillərinə, oradan Dnestr, Dnepr, Volqa çayları boyunca geniş Xəzər ovalıqlarına, Qazaxıstan bozkırlarına, Orta Asiyadan Altaylara, Sibir düzənliklərinə qədər uzanırdı. Şimaldan meşə zonası, cənubdan isə Sır-Dərya, Amudərya, Aral dənizi, Qafqaz dağları və Xəzər dənizi ilə həmsərhəd idi.
Cədvəl: Dəşt-i Qıpçaqın əsas sərhədləri və coğrafi bölgələri
| İstiqamət | Sərhəd və coğrafi ərazi |
|---|---|
| Qərb | Dnestr, Dunay, Qara dəniz şimalı |
| Şimal | Ural dağları, Volqa çayının yuxarı axarı |
| Şərq | Altay dağları, Qazaxıstan bozkırları |
| Cənub | Xəzər dənizi, Qafqaz, Sır-Dərya, Aral dənizi |
Bu ərazilər, yalnız otlaq və köç məkanı deyil, həm də Avropa və Asiya arasında karvan yolları, diplomatik münasibətlər, ticarət, din və mədəniyyətin ötürülməsi üçün əsas tranzit zonası idi.
Qıpçaq etnosunun formalaşması və böyük köç dalğaları
Dəşt-i Qıpçaq adının özü həmin bölgədə minilliklər boyu yaşamış qıpçaq tayfalarının adından götürülüb. Qıpçaqlar türk xalqları içərisində həm say, həm siyasi güc, həm də mədəni təsir baxımından xüsusi mövqe tutublar. Onların kökləri qədim oğuz, kuman, peçenek və digər türkdilli tayfalara, Altay və Orta Asiyanın köçəri xalq ənənəsinə söykənir.
Qıpçaq etnosu IX-X əsrlərdə artıq Dəşt-i Qıpçaq adı ilə tanınan coğrafiyada əsas xalq kimi formalaşdı. Bu prosesin əsas mərhələləri bunlardır:
- İlk dövrlərdə qıpçaq, kuman, peçenek kimi tayfalar Xəzər, Altay, Sibir, Aral və Qara dəniz ətrafında məskunlaşırdı.
- XI əsrdən etibarən qıpçaqlar qərbə doğru geniş köçlər edir, Qara dəniz bozkırlarını, Dnestr və Dunay çaylarını keçib Şərqi Avropa, Balkanlar və hətta Macarıstan ərazilərinə qədər yayılırlar.
- Qıpçaqlar təkcə köçəri xalq deyil, həm də şəhər və dövlət quruculuğu, yerli əhali ilə iqtisadi, mədəni və hərbi əlaqələrdə fəal olublar.
- Onlar tez-tez müxtəlif imperiyalarla – Bizans, Xəzər xaqanlığı, Qazax xanlığı, Qıpçaq xanlığı və nəhayət, Qızıl Orda dövləti ilə sıx münasibətlər saxlayıblar.
Qıpçaq konfederasiyası və Dəşt-i Qıpçaq məfhumu yalnız türklərin deyil, bir çox başqa etnosların, o cümlədən rus, slav, macar, gürcü və erməni xalqlarının tarixinə birbaşa təsir göstərib.
Dəşt-i Qıpçaqın dövlətləri və siyasi tarixi
Dəşt-i Qıpçaq tarix boyu bir neçə böyük türk dövlətinin və xanlığının yaranma, yüksəliş və süqut məkanı olub. Xüsusilə XI-XIII əsrlərdə burada formalaşan dövlətlər Avrasiya geopolitikasında əsas rolu oynayıb:
- Qıpçaq konfederasiyası – Qıpçaq və kuman tayfalarının ittifaqı, Orta və Şərqi Avropada böyük əraziyə və hərbi gücə sahib olan qurum.
- Qıpçaq xanlığı – Bəzi mənbələrdə “Polovets”, “Kuman”, “Qıpçaq ölkəsi” adlandırılan, öz müstəqil dövlət quruluşunu yaradan konfederasiya.
- Qızıl Orda dövləti – Monqol imperiyasının süqutundan sonra, Batu xanın rəhbərliyi altında Dəşt-i Qıpçaqda formalaşan və Avrasiya tarixində dərin iz qoyan qüdrətli dövlət.
- Şimali Qafqaz və Azərbaycanla əlaqələr – Dəşt-i Qıpçaq əhalisi Azərbaycan, Gürcüstan, Şimali Qafqaz, İran və Anadolu dövlətləri ilə sıx iqtisadi, hərbi və diplomatik münasibətlər qurmuşdur.
Bu dövlətlərin əsas dayağı hərbi güc, atçılıq, sürətli manevr imkanları, köçəri həyat və çevik diplomatiya idi. Qıpçaq xanları təkcə döyüşçü deyil, eyni zamanda diplomatik missiyalar, evlilik ittifaqları və ticarət əlaqələri vasitəsilə regionda balans yaradıcı rol oynayırdılar.
Dəşt-i Qıpçaq əhalisi və sosial-mədəni həyat
Qıpçaq çölündə yaşayan əhalinin əsas hissəsini türkdilli qıpçaq tayfaları təşkil edirdi. Bununla yanaşı, digər köçəri və yarımköçəri xalqlar, hətta slavyan, fin-uqor, alan, bolqar, macar və rus mənşəli icmalar da burada məskunlaşmışdı. Bu müxtəliflik, Dəşt-i Qıpçaqın həm etnik mozaika, həm də mədəniyyətlərin sintezi məkanı olmasına səbəb olub.
Dəşt-i Qıpçaq həyatının ən vacib xüsusiyyətləri bunlardır:
- Köçərilik və oturaq həyat: Qıpçaqlar əsasən köçəri maldarlıq, atçılıq, dəvəçilik, qoyunçuluq və əkinçiliklə məşğul olurdular. Yaylaq-qışlaq sistemi və ailə bağlarının möhkəmliyi əsas sosial dayaqlardan biri idi.
- Atçılıq və hərb sənəti: Qıpçaqlar Avrasiyanın ən məşhur atlı döyüşçüləri idi. Atçılıq həm gündəlik həyat, həm döyüş, həm də ticarət və diplomatiya üçün əsas vasitə idi.
- Şifahi və yazılı irs: Qıpçaq dili, dastanları, nəğmələri, qəhrəmanlıq hekayələri və xalq sənətkarlığı Avropa və Şərq xalqları arasında böyük şöhrət qazanıb. “Qıpçaq dili” XIII-XIV əsrlərdə Avrasiya çöllərində rəsmi və diplomatik ünsiyyət vasitəsi idi.
- Ticarət və karvan yolları: Dəşt-i Qıpçaq Çin, Orta Asiya, İran, Qafqaz, Bizans, Rusiya və Avropanı birləşdirən Böyük İpək Yolunun əsas hissələrindən biri idi.
Cədvəl: Dəşt-i Qıpçaqda həyatın əsas xüsusiyyətləri
| Sfera | Əsas fəaliyyət və dəyəri |
|---|---|
| Köçərilik | Otlaq, maldarlıq, yaylaq-qışlaq sistemi |
| Atçılıq | Döyüş, ticarət, diplomatiya, sənətkarlıq |
| Ticarət | İpək Yolu, karvan yolları, bazarlar |
| Dil və irs | Qıpçaq dili, dastan, folklor, sənət |
Dəşt-i Qıpçaq və Azərbaycan arasında əlaqələr
Azərbaycanın tarixi Dəşt-i Qıpçaqla hər zaman sıx bağlı olub. Xüsusilə XI-XIV əsrlərdə Qıpçaq tayfalarının bir qismi Cənubi Qafqaza, Azərbaycan torpaqlarına köç etmiş, burada məskunlaşaraq yerli əhali ilə qaynayıb-qarışmış, Azərbaycan türklərinin etnogenezində mühüm rol oynamışdır. Qıpçaq adları bu gün də Azərbaycanın bir çox bölgəsində kənd, oba, soyad və toponim şəklində yaşamaqdadır.
Qıpçaqlar Azərbaycan atabəyləri, Şirvanşahlar, Eldənizlər, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərinin hərbi-siyasi quruluşunda, eləcə də xalqın şifahi yaradıcılığında və sənətində öz izini qoymuşdur.
Dəşt-i Qıpçaqın süqutu və etnik-mədəni mirası
Dəşt-i Qıpçaqın siyasi və coğrafi sərhədləri XV əsrdən etibarən dəyişməyə başladı. Qızıl Orda dövlətinin zəifləməsi, Moskva Knyazlığının güclənməsi, tatar, nogay, qazaq, qırğız, başqırd, tatar və digər türk xalqlarının formalaşması nəticəsində Dəşt-i Qıpçaq tədricən ayrı-ayrı dövlət və bölgələrə parçalandı. Lakin qıpçaq adı, dili, irsi və mədəniyyəti Türküstan, Rusiya, Qazaxıstan, Azərbaycan və digər bölgələrdə yaşamağa davam etdi.
Bugünkü bir çox türk və türk-mənşəli xalq – qazaqlar, qırğızlar, tatarlar, başqırdlar, nogaylar, qaracay-balkarlar, krım türkləri, azərbaycanlıların bir hissəsi – öz etnogenezində qıpçaq köklərinə sahibdir. Dəşt-i Qıpçaq irsi həm türk, həm də dünya sivilizasiyasının mədəni irsinə mühüm qatqıdır. Qıpçaqların dastanları, musiqisi, sənətkarlığı, atçılıq ənənələri və döyüşçü ruhu bu gün də türk dünyasının birliyi, həmrəyliyi və mədəni özünüdərki üçün əsas mənbələrdəndir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəşt-i Qıpçaq – Avrasiyanın mərkəzində yerləşən, Qıpçaq türklərinin əsas məskunlaşdığı, Qara dənizdən Altay dağlarınadək uzanan böyük çöl və yarımsəhra bölgəsidir. Tarixdə həm dövlət, həm də mədəniyyətlərin toqquşduğu və birləşdiyi ərazi kimi tanınıb.
Ərazi qərbdən Dnestr və Qara dəniz sahillərindən, şərqdə Altay və Qazaxıstan bozkırlarına, şimalda Ural dağlarına, cənubda isə Xəzər dənizi, Qafqaz və Orta Asiya sərhədlərinə qədər uzanırdı.
Əsas əhali türkdilli qıpçaq tayfaları idi. Bununla yanaşı, kuman, peçenek, alan, tatar, slav, macar, fin-uqor və digər etnoslar da burada məskunlaşmışdı.
Qıpçaq konfederasiyası, Qıpçaq xanlığı, Qızıl Orda dövləti və bu bölgəyə təsir edən Bizans, Xəzər xaqanlığı və Rusiya dövlətləri tarixi proseslərdə önəmli rol oynayıblar.
Qıpçaqlar əsasən köçəri maldarlıq, atçılıq, yaylaq-qışlaq həyatı, həmçinin ticarət, karvan yolları və döyüş sənəti ilə məşğul olurdular.
Qıpçaq tayfalarının bir hissəsi XI-XIV əsrlərdə Azərbaycana köçüb, burada məskunlaşıb və xalqımızın etnogenezində, dövlət və hərbi həyatında mühüm rol oynayıb.
Qıpçaq dili XIII-XIV əsrlərdə Avrasiyanın böyük hissəsində diplomatik, ticarət və ünsiyyət vasitəsinə çevrilib. Qıpçaq dastanları, musiqisi və sənətkarlığı Avropa və Şərq xalqlarına təsir edib.
Qızıl Orda dövlətinin zəifləməsi, Moskva Knyazlığının güclənməsi, türk xalqlarının ayrılması və yeni dövlətlərin yaranması ilə Dəşt-i Qıpçaq bir neçə hissəyə parçalandı.
Qıpçaq irsi bu gün Qazaxıstan, Qırğızıstan, Rusiya, Azərbaycan, Krım, Şimali Qafqaz, eləcə də bir çox Avropa və Orta Asiya xalqlarının mədəniyyətində və adətlərində yaşamaqdadır.
Dəşt-i Qıpçaq türk dünyasının birliyi, dövlətçilik və hərbi sənətin, mədəniyyət və dilin inkişafında əsas rol oynamış, Avrasiya tarixinin formalaşmasında mühüm körpü olmuşdur.
