Dəvəquşu (Struthio camelus) — yer üzündə yaşayan ən böyük quş növüdür. O, öz unikal bioloji xüsusiyyətləri, fiziki gücü, yüksək dözümlülüyü və maraqlı həyat tərzi ilə insanları həmişə heyran qoyub. Dəvəquşu təkcə heyvanlar aləmində nəhəngliyinə görə deyil, həm də sürəti, yumurtasının böyüklüyü, ekoloji və iqtisadi əhəmiyyəti, əsrlər boyu insan mədəniyyətində və ədəbiyyatında tutduğu yerə görə məşhurdur.
Dəvəquşu, ilk baxışdan qəribə bədən quruluşu və uça bilməməsi ilə digərlərindən fərqlənir. Lakin bu məhdudiyyətlər onun yerüstü həyat tərzinə mükəmməl uyğunlaşmasına, hətta bəzi heyvanları və insanı belə geridə qoyacaq qədər sürətli qaçmasına mane olmur. Dəvəquşu ətinin, yumurtasının, tükünün və dərisinin iqtisadi əhəmiyyəti son illərdə bu heyvana olan marağı daha da artırıb.
Dəvəquşunun Bioloji Təsviri və Növü
Dəvəquşu (latınca Struthio camelus) — dəvəquşukimilər dəstəsinin və Struthionidae fəsiləsinin yeganə nümayəndəsidir. Dəvəquşu dünyanın ən böyük və ən ağır quşudur. O, əsasən Afrika qitəsində təbii halda yayılmışdır. Dəvəquşunun qədim zamanlardan bəri mövcud olması və çoxsaylı qalıq tapıntıları göstərir ki, bu quşun əcdadları Yer üzündə ən azı 40 milyon il əvvəl yaşayıb.
Xarici Görkəm və Morfoloji Xüsusiyyətləri
- Boyu: 2,1–2,8 metr (bəzən 3 m-ə qədər)
- Çəkisi: 100–160 kq (bəzən 200 kq-a yaxın)
- Uzun ayaqlar və boyun: Sürətli qaçmağa, otların üstündən ətrafı müşahidə etməyə imkan verir
- Güclü, ikibarmaqlı pəncələr: Qorunma və qaçış üçün əla uyğunlaşmadır
- Baş və gözlər: Böyük gözləri (5 sm-ə qədər) və kəskin görmə qabiliyyəti ilə səhrada təhlükəni əvvəlcədən hiss edir
- Tük örtüyü: Kişi dəvəquşularda əsasən qara və ağ, dişilərdə isə boz-qəhvəyi rəngdədir
- Uça bilmir: Qanadları balacadır, amma balans və cütləşmə oyunlarında istifadə olunur
Növləri
Dəvəquşunun bir neçə coğrafi yarımnövü var:
- Şimali Afrika dəvəquşusu (Struthio camelus camelus)
- Somali dəvəquşusu (Struthio camelus molybdophanes)
- Masai dəvəquşusu (Struthio camelus massaicus)
- Cənubi Afrika dəvəquşusu (Struthio camelus australis)
Lakin bəzi tədqiqatçılar bunları əsas növün lokal formaları hesab edir.
Coğrafi Yayılması və Yaşayış Mühiti
Dəvəquşu əsasən Afrikanın açıq savannalarında, yarımsəhra və səhralıq ərazilərində yaşayır. Onun təbii yayılma arealı Sahara səhrasının cənubundan başlayaraq Cənubi Afrikaya qədər uzanır.
- Afrika qitəsində: Efiopiya, Keniya, Tanzaniya, Cənubi Afrika Respublikası, Namibiya, Botsvana, Mozambik və s.
- Tarixi yayılması: Qədim zamanlarda Yaxın Şərq, Orta Asiya və hətta Hindistan ərazilərinə qədər yayılmışdı, lakin indi orada vəhşi halda qalmayıb.
- Fermalarda: Hazırda Amerika, Avstraliya, Avropa və Asiyanın bir çox ölkəsində dəvəquşu yetişdirilir.
Dəvəquşu əsasən açıq, geniş ərazilərdə, otlu, bəzən isə kollarla örtülü savannalarda yaşayır, qapalı meşəliklərə getmir. Onlar tez-tez ceyran, zebra və antilop sürüləri ilə yanaşı hərəkət edir.
Qidalanma Xüsusiyyətləri
Dəvəquşu əsasən ot yeyən (herbivor) heyvandır, amma lazım gəldikdə həşərat və kiçik canlılarla da qidalanır.
- Əsas qida: Ot, toxum, yarpaq, kök, meyvə, bəzən kərtənkələ, kiçik həşəratlar
- Qida axtarışı: Gün ərzində uzun məsafə qət edərək qida axtarır
- Mədəsi: Çox güclü, kobud bitki liflərini həzm etməyə uyğundur, hətta kiçik daşları udur ki, onlar mədədə qidanı əzsin
- Su ehtiyacı: Səhrada uzun müddət susuz qala bilər, lakin imkan olduqda çoxlu su içir
Dəvəquşu bəzən torpaqda, qumda mineralları və daşları axtararaq udur; bu, həzm üçün vacibdir.
Davranış və Sosial Həyat
Dəvəquşu sosial heyvandır və çox vaxt 5-50 başdan ibarət sürülərdə yaşayır.
- Sürülər: Cütləşmə və yumurtlama dövründə böyük sürülər formalaşır; digər vaxtlarda kiçik ailə qrupları əmələ gəlir
- Əsas kişi: Sürüdə ən güclü və yaşlı erkək dominant olur
- Qaçış və müdafiə: Təhlükə anında saniyədə 70 km/saat sürətlə qaçır, lazım gələrsə, güclü ayaq zərbəsi ilə müdafiə olunur
- Səs və jestlər: Dəvəquşu müxtəlif səslər və bədən hərəkətləri ilə ünsiyyət qurur – dişilər yumşaq, erkəklər isə daha sərt səslər çıxarır
Dəvəquşunun bir çox fərqli davranış forması var: tozda çimir, bəzən qumda başını gizlədirmiş kimi görünür (bu, təhlükədən qorxub gizlənmək deyil, sadəcə bədənini quma yaxınlaşdırmaqdır).
Üreme və Yumurtlama
Dəvəquşu quşlar arasında ən böyük yumurta verən növdür və onun üreme davranışı çox maraqlıdır.
- Cütləşmə mövsümü: Əsasən yağışlı mövsümə təsadüf edir
- Qur gedişləri: Erkək qanadlarını açır, rəqsə bənzər hərəkətlərlə dişini cəlb edir
- Yuva: Yerə, kiçik çuxur qazaraq yumurtalarını qoyur
- Yumurta sayı: Hər dişi mövsümdə 7-15 yumurta qoyur; sürüdə bir neçə dişi bir yuvada yumurta qoya bilər
- Yumurta ölçüsü: Dəvəquşu yumurtası 1,3–1,7 kq, 15–18 sm uzunluqda olur, bu da 25–30 toyuq yumurtasına bərabərdir
- İnkubasiya: 42–46 gün çəkir, həm erkək, həm dişi növbə ilə yumurtanı qoruyur
Cücələr doğulduqdan sonra sürü onları birgə qoruyur və böyüdür.
Dəvəquşunun İnsan Həyatında Rolu və İqtisadi Əhəmiyyəti
Ət və Yumurtası
- Dəvəquşu əti: Zülalla zəngin, az xolesterinli, qırmızı və çox dadlıdır. Sağlam pəhriz üçün tövsiyə edilir.
- Yumurta: Böyük, yüksək proteinli, restoran və kulinariyada istifadə edilir. Bir yumurta 10-12 adamı doyura bilər.
Dərisi və Tükü
- Dəvəquşu dərisi: Dəyərli, elastik və möhkəmdir, lüks çanta, kəmər, ayaqqabı və geyimdə istifadə olunur.
- Tükü: Yumşaq, elastik və toz tutmayan xüsusiyyətinə görə bəzək, sənətkarlıq və sənaye üçün qiymətlidir.
Yumurta Qabığı
Dəvəquşu yumurtasının qabığı qalın və möhkəmdir, əl işləri, suvenirlər və hətta miniatür incəsənət üçün istifadə edilir.
Turizm və Əyləncə
Bir çox ölkədə dəvəquşu fermaları turistlər üçün açıqdır – burada quşlara baxmaq, yumurta toplamaq, dəvəquşuna minmək və məhsullardan almaq mümkündür.
Dəvəquşu Ferması və Sahibkarlıq İmkanları
Dəvəquşu təsərrüfatları son illər Azərbaycanda və dünyanın müxtəlif yerlərində inkişaf edir.
- Çox sürətli inkişaf: Dəvəquşuları 1,5–2 il ərzində kəsimə və məhsula hazır olur
- Bir neçə məhsul alınır: Ət, yumurta, dəri, tük
- Az xəstəlik və yüksək dözümlülük: Dəvəquşu çox xəstəliyə davamlıdır və adaptasiya qabiliyyəti yüksəkdir
- İqtisadi gəlir: 1 dəvəquşudan ildə 50–100 kq ət, 40–70 yumurta, 1,5–2 kq tük, bir neçə kvadratmetr dəri əldə etmək mümkündür
Bu sahə fermerlər üçün yeni və gəlirli sahə hesab edilir.
Ekoloji və Elmi Əhəmiyyət
Dəvəquşular təbiətdə otlaqların bərpasında, həşərat populyasiyasının tənzimlənməsində, bəzi zərərvericilərin məhvində iştirak edir. Onların bioloji və ekoloji xüsusiyyətləri, genomu, bədən quruluşu alimlər üçün həmişə maraq doğurub.
- Zooloji parklar və akklimatizasiya: Dəvəquşular zooparklarda uğurla çoxalır
- Elmi tədqiqatlar: Bədəninin dözümlülüyü, yumurta quruluşu, həzm sistemi və s. üzərində elmi araşdırmalar aparılır
Dəvəquşunun Mədəniyyət və Ədəbiyyatda Yeri
Dəvəquşu bir çox xalqların folklorunda, nağıllarında, tapmacalarında və hətta heraldik simvollarda yer alır.
- Ərəblərdə və afrikalılarda: Dəvəquşu səhranın nəhəngi, sürət, güc və ehtiyatlılıq rəmzi hesab edilir
- Qədim Misirdə: Dəvəquşu lələyindən istifadə məhkəmə və ədalət tanrıçasının rəmzi olub
- Avropa heraldikasında: Dəvəquşu tükləri cəsarət və azadlıq simvolu kimi verilib
Bəzi nağıllarda və uydurmalarda “dəvəquşunun başını quma soxması” kimi ifadələr qorxaqlıq və reallıqdan qaçmaq kimi yozulur, lakin real həyatda dəvəquşu təhlükə zamanı sadəcə yerə uzanır.
Maraqlı Faktlar və Miflər
- Dəvəquşu 70 km/saatdan artıq sürətlə qaça bilər — bu, avtomobil sürəti ilə müqayisə edilə bilər
- Bir dəvəquşu yumurtası 24–26 toyuq yumurtasına bərabərdir
- Dəvəquşunun ayaq zərbəsi aslan və ya çitaları öldürə bilər
- Dəvəquşular 40–50 il yaşayır, bəzi hallarda 70 ilə çatır
- Gözləri beyinindən böyükdür, bu, görmə qabiliyyətini artırır
Cədvəl: Dəvəquşu haqqında əsas göstəricilər
| Göstərici | Qısa izah |
|---|---|
| Latınca adı | Struthio camelus |
| Orta boyu | 2,5–2,8 metr |
| Orta çəkisi | 120–160 kq (bəzən 200 kq) |
| Qaçış sürəti | 65–70 km/saat |
| Yumurta ölçüsü | 15–18 sm, 1,5–1,7 kq |
| Ömrü | 40–50 il (bəzi hallarda 70 il) |
| Ət məhsuldarlığı | 50–100 kq (yetkin fərddən) |
| Yumurtlama mövsümü | 7–15 yumurta (bir dişi, ildə 40–70 yumurta) |
| Dəri və tük | Lüks dəri, sənaye və bəzək üçün tük |
| Təbii arealı | Afrika, bəzi ölkələrdə fermalarda yetişdirilir |
Dəvəquşunun Qorunma Statusu və Təhlükələr
Təbii populyasiyada bəzi yerli dəvəquşu növləri ov, ərazilərin azalması və insan təsiri səbəbilə təhlükə altındadır. Ancaq dünya üzrə fermalarda yetişdirilən dəvəquşu sayı artmaqdadır.
- Qorunma proqramları: Milli parklar, rezervatlar, elmi mərkəzlər
- Qanuni ov qadağası: Bir çox ölkədə vəhşi dəvəquşunun ovlanması qadağandır
- Seçmə damazlıq və genetika: Sağlam, dayanıqlı nəsillər üçün damazlıq seçimi aparılır
Dəvəquşu bəşər tarixində, təbiət və mədəniyyətdə, eyni zamanda müasir təsərrüfatda əvəzolunmaz yerə sahibdir. Onun bioloji özəllikləri, məhsuldarlığı, iqtisadi və ekoloji faydası insan üçün böyük imkanlar açır. Müasir təsərrüfatda dəvəquşu yetişdirilməsi yeni iş yerləri, ekoturizm və kənd təsərrüfatı üçün gəlirli və perspektivli sahəyə çevrilib.
Dəvəquşunun qorunması, müasir elmi və təsərrüfat yanaşmaları sayəsində, bu nəhəng və səmərəli quş növü gələcək nəsillər üçün də planetimizin bir hissəsi olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəvəquşunun boyu 2,1–2,8 metr arasında dəyişir. Bəzi fərdlər 3 metrə qədər böyüyə bilər.
Xeyr, dəvəquşu uça bilmir. Lakin onun uzun və güclü ayaqları yerüstü sürətli qaçış üçün idealdır.
Dəvəquşu yumurtası təxminən 15–18 sm uzunluğunda və 1,5–1,7 kiloqram ağırlığında olur, bu da 25–30 toyuq yumurtasına bərabərdir.
Dəvəquşu təhlükə anında saniyədə 65–70 km/saat sürətlə qaça bilir.
Dəvəquşu əsasən Afrikanın savanna, yarımsəhra və səhralıq ərazilərində təbii halda yaşayır. Hazırda fermalarda dünyanın müxtəlif yerlərində də yetişdirilir.
Əsas qidası ot, yarpaq, toxum və meyvədir. Bəzi hallarda kiçik həşəratlar və kərtənkələlərlə də qidalanır.
Dəvəquşu əti, yumurtası, tükü, dərisi və yumurta qabığı vasitəsilə iqtisadi əhəmiyyət daşıyır. Bu məhsullar qida, sənaye, bəzək və turizm sahələrində istifadə olunur.
Dəvəquşunun ömrü təbii halda 40–50 il, bəzi hallarda isə 70 ilə qədərdir.
Dəvəquşu yumurtasından cücələr təxminən 42–46 gün sonra çıxır.
Çünki dəvəquşu uça bilməsə də, uzun və güclü ayaqları sayəsində saniyədə 65–70 km/saat sürətlə qaça bilir və böyük ölçüsünə baxmayaraq sərt səhralıq şəraitində hərəkət edə bilir.
