Dəvətikanı, Solanaceae (badımcankimilər) fəsiləsinə aid olan, əsasən illik və bəzən çoxillik ot bitkisi kimi tanınır. Onun latınca adı Datura stramonium olsa da, Azərbaycanda ən çox “dəvətikanı”, bəzən “datur”, “əfsanəotu”, “ağ çiçək”, “tikanlı alma” kimi adlarla tanınır. Dəvətikanının boyu adətən 30-120 sm-ə qədər yüksələ bilər, bəzən münbit şəraitdə daha hündür böyüyür. Kök sistemi möhkəm, gövdəsi şirəli və budaqlanandır. Yarpaqları böyük, qalın, dərin parçalanmış, yumurtaşəkilli və dalğavari kənarlıdır.
Çiçəkləri böyük, ağ, bəzən bənövşəyi və ya sarımtıl çalarlıdır. Çiçəklər əsasən tək-tək olur, çox ətirli deyil, gecə saatlarında açılır. Dəvətikanının meyvəsi tikanlı, dörd bölməli qutuya bənzəyir və içərisində qara rəngli toxumlar olur. Toxumlar çox zəhərlidir və kiçik bir miqdarı belə insan üçün həyati təhlükə yarada bilər.
Dünyada dəvətikanının 10-dan çox növü yayılıb. Azərbaycanda əsasən Datura stramonium və bəzi hallarda Datura metel növünə rast gəlinir.
Dəvətikanının yayılması və arealı
Dəvətikanı dünyanın mülayim və subtropik iqlimli bütün bölgələrində, xüsusilə Amerika, Avropa, Asiya və Afrikanın bir çox yerlərində vəhşi şəkildə yayılıb. Azərbaycanda isə o, daha çox düzənliklərdə, bostanlarda, yol kənarlarında, tərk edilmiş torpaqlarda və suvarılan əkin sahələrində müşahidə edilir. Bitki günəşli, quru və münbit torpaqlarda yaxşı inkişaf edir, lakin kölgəli və ağır torpaqlarda zəif böyüyür.
Dəvətikanı tez-tez “tikanlı alaq” kimi də tanınır, çünki məhsul tarlalarında və bostanlarda istənilmədən, özbaşına çoxalır və əkinlərə ciddi ziyan vurur.
Dəvətikanının kimyəvi tərkibi və toksikliyi
Dəvətikanı çox güclü alkaloidlərlə zəngin bir bitkidir. Onun bütün orqanlarında, xüsusən yarpaq, toxum və köklərində atropin, skopolamin və hiyosiyamin kimi zəhərli maddələr toplanır. Bu maddələr sinir sisteminə çox güclü təsir göstərir, mərkəzi sinir sistemini bloklayır, halusinasiya, şüur itkisi, ürək döyüntüsündə artım, ağız quruluğu və hətta ölümə səbəb ola bilər.
Təbabətdə və xalq təcrübəsində dəvətikanının bəzi mikrodozalardan istifadə olunsa da, ən kiçik dozada belə təhlükəli zəhərlənmə baş verə bilər. Xüsusilə uşaqlar və heyvanlar üçün dəvətikanı son dərəcə təhlükəlidir.
Dəvətikanının xalq təbabətində istifadəsi
Tarixən dəvətikanı bəzi xalqlar tərəfindən xalq təbabətində ağrıkəsici, spazmolitik, astma və bronxit əleyhinə, revmatizm və oynaq ağrılarında, dəri xəstəliklərində istifadə olunub. Qədim zamanlarda onun yarpaqlarından hazırlanmış tüstü inhalasiyası tənəffüs yollarının açılması üçün tətbiq olunub.
Lakin dəvətikanının bütün istifadələri çox ciddi nəzarət və tibbi bilik tələb edir. Müasir dövrdə onun zəhərliliyinə görə xalq təbabətində istifadəsi kəskin şəkildə qadağan edilib. Zəhərlənmənin ən kiçik əlamətləri zamanı dərhal həkimə müraciət etmək lazımdır.
Dəvətikanının tibbdə rolu və farmakologiyası
Rəsmi tibbdə dəvətikanının tərkibindəki alkaloidlərdən, xüsusilə atropin və skopolamindən bəzi preparatların hazırlanmasında istifadə olunur. Bu preparatlar spazmolitik, bronxları genişləndirici, ürək-damar və oftalmologiyada diaqnostik və müalicəvi məqsədlə istifadə edilir.
Müasir farmakologiyada təmizlənmiş, dozalanmış şəkildə alınan atropin və digər birləşmələr ancaq ciddi tibbi göstərişlə istifadə olunur. Ev şəraitində, nəzarətsiz istifadəsi həyati təhlükə yaradır.
Dəvətikanının kənd təsərrüfatında təsiri
Dəvətikanı kənd təsərrüfatı baxımından ziyanverici alaq bitkisi kimi tanınır. Taxıl, tərəvəz, pambıq, bostan sahələrində sürətlə yayılaraq məhsuldarlığı aşağı salır. Onun toxumları torpaqda uzun illər cücərmə qabiliyyətini saxlayır. Həmçinin, heyvanların qidasına dəvətikanının hissələrinin düşməsi onlar üçün ölümcül zəhərlənməyə səbəb ola bilər.
Aqrar təsərrüfatda dəvətikanı ilə mübarizə üçün əsasən mexaniki, agrotexniki və kimyəvi üsullardan istifadə olunur. Torpağın düzgün becərilməsi, vaxtında alaq otlarının məhv edilməsi və herbisidlərin tətbiqi əsas tədbirlərdəndir.
Dəvətikanının ekoloji və bioloji rolu
Dəvətikanı təbiətdə alaq otlarının populyasiyasını tənzimləyən, bioloji zəncirin bir hissəsi olan bitkidir. Onun zəhərli maddələri bir çox ziyanverici həşəratlar üçün maneədir. Həmçinin, bəzi kəpənək növlərinin tırtılları dəvətikanı ilə qidalanır və bu, onların təbii seçilməsində rol oynayır.
Buna baxmayaraq, dəvətikanının populyasiyasının həddindən artıq artması əkinçilik üçün təhlükə mənbəyidir. Buna görə ekosistemlərdə tarazlığın qorunması üçün onun nəzarətdə saxlanılması vacibdir.
Dəvətikanının folklor və mədəniyyətdə yeri
Dəvətikanı bir çox xalq inancında və mədəniyyətində mistik, qorxulu və cadugərlik bitkisi kimi tanınıb. Qədim dövrlərdə şaman və cadugərlər tərəfindən ayin və sehr mərasimlərində istifadə olunduğu bildirilir. Orta əsrlərdə Avropada dəvətikanı “cadugər otları”nın siyahısında olub və bu gün də bəzi folklor nümunələrində onun adından mistik məna kimi istifadə olunur.
Azərbaycanda isə dəvətikanı adətən zəhərli alaq otlarının ən təhlükəlisi kimi bilinib və uşaqlar arasında “toxunma, zəhərlidir” xəbərdarlığı folklor dilində geniş yayılıb.
Dəvətikanı ilə zəhərlənmə və ilkin yardım
Dəvətikanı ilə zəhərlənmə əsasən bitkinin yarpağı, toxumu və ya çiçəyi ilə təmas, təsadüfi yeyilmə və ya preparatların düzgün istifadə edilməməsi nəticəsində baş verir. Zəhərlənmə əlamətləri: ağız quruluğu, görmə zəifliyi, ürək döyüntüsünün artması, halusinasiya, şüur itkisi, titrəmə, qıcolma və ağır hallarda ölüm ola bilər.
İlkin yardım olaraq zərərçəkənə dərhal təmiz su içirilməli, qusma, aktiv kömür verilməsi, təcili tibbi yardım çağırılması və xəstəxanaya çatdırılması vacibdir. Özbaşına heç bir tibbi müdaxilə etmək olmaz.
Dəvətikanının Azərbaycanda qorunması və maarifləndirmə tədbirləri
Azərbaycanda dəvətikanı əsasən ziyanverici və zəhərli bitki kimi tanınır. Onun yayılmasının qarşısının alınması üçün kənd təsərrüfatında, məktəblərdə və ictimai yerlərdə maarifləndirmə işləri aparılır. Xüsusilə kənd yerlərində uşaqlara və böyüklərə dəvətikanı ilə ehtiyatlı davranmaq, tanımadıqları bitkiləri yeməmək və toxunmamaq tövsiyə olunur.
Dəvətikanı barədə elmi araşdırmalar aparılır, kənd təsərrüfatı mütəxəssisləri və aqronomlar onun yayılmasının qarşısını almaq üçün yeni üsullar axtarır.
Dəvətikanı həm təbiətin bənzərsiz alaq bitkisi, həm də çox güclü toksik xüsusiyyətlərə malik bir bitki kimi tanınır. Onun tərkibindəki alkaloidlər insan və heyvan həyatı üçün təhlükəlidir. Bu bitki ilə ehtiyatsız davranış ağır zəhərlənmə və fəsadlara səbəb ola bilər. Dəvətikanının xalq təbabətində və rəsmi tibbdə istifadəsi yalnız xüsusi bilik və nəzarət tələb edir. Azərbaycanda dəvətikanının əkinçilik, ekoloji və sosial baxımdan nəzarətdə saxlanılması, əhali arasında maarifləndirmə tədbirlərinin artırılması vacibdir. Onun gözəlliyinə və möhkəmliyinə baxmayaraq, dəvətikanı ilə ehtiyatlı davranmaq həyat üçün zəruri şərtdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dəvətikanı badımcankimilər (Solanaceae) fəsiləsinə aiddir.
Boyu 30-120 sm, yarpaqları iri, dərin parçalanmış, çiçəkləri böyük və tək-tək olur, meyvəsi tikanlı və dörd bölməlidir.
Dəvətikanı dünyanın mülayim, subtropik iqlim qurşaqlarında, Azərbaycanda isə düzənliklərdə və bostanlarda yayılıb.
Çünki tərkibində atropin, skopolamin və hiyosiyamin kimi güclü zəhərli alkaloidlər var və az miqdarı belə ölümə səbəb ola bilər.
Tarixdə ağrıkəsici, spazmolitik kimi istifadə olunub, amma çox təhlükəli olduğu üçün müasir dövrdə qadağandır.
O, alaq otudur, əkinlərdə məhsuldarlığı azaldır, heyvanlar üçün isə zəhərlidir.
Ağız quruluğu, görmə zəifliyi, halusinasiya, ürək döyüntüsünün artması, titrəmə, şüur itkisi və ölüm riski.
O, bəzi həşəratların qidasıdır, bioloji zəncirdə müəyyən rol oynayır, amma çoxalarsa kənd təsərrüfatı üçün təhlükədir.
Aqrotexniki, mexaniki və kimyəvi üsullarla, həmçinin maarifləndirmə tədbirləri ilə yayılmasının qarşısı alınır.
Ən kiçik dozada belə zəhərlənmə yarada bilər, yalnız tibbi nəzarətlə və ciddi göstərişlə istifadə oluna bilər.
