Azərbaycanın şimal bölgəsində, Böyük Qafqaz dağ silsiləsinin cənub ətəkləri ilə Xəzər dənizinin sahil düzənlikləri arasında yerləşən Dəvəçi rayonu həmişə öz strateji mövqeyi və təbii rəngarəngliyi ilə seçilib. Qədim ipək ticarət yollarının kəsişmə nöqtəsində formalaşan bu ərazi həm dağ-meşə landşaftının, həm də subtropik sahil iqliminin üstünlüklərini daşıyır. Şimal-qərbdən Quba və Qusar rayonları, cənubdan Siyəzən, qərbdən Qobustan və Şamaxı silsilələri, şərqdən isə Xəzərin mavi sularına söykənən Dəvəçi əsrlər boyu həm maldarlıq, həm əkinçilik, həm də duz mədənçiliyi ilə tanınıb. Tarixi mənbələrdə rayonun adı bəzən “Dəvəkarvanı dayanacağı” kimi yozulur, çünki karvan yollarında dəvələr burada istirahət edir, tuz bazarlarına yola düşməzdən qabaq ehtiyatlarını tənzimləyirdi. Sovet dövründə inkişaf etdirilən pambıqçılıq və üzümçülük təsərrüfatı bölgəyə yeni iqtisadi nəfəs gətirdi, 2010-cu illərdən etibarən isə meyvə bağçaları, xüsusən də nar və zeytun plantasiyaları yerli brend statusu qazandı. Rayon 2010-cu ildə Şabran adı ilə yenidən təsis olunub, lakin sakinlərin danışığında Dəvəçi toponimi hələ də isti doğmalığı qoruyur. Böyük Qafqazın yamaclarında qurulan turizm kompleksləri dağ-yayla ekoturizmini, dəniz kənarında yüksələn çimərlik otelləri isə istirahət biznesini canlandırır. Multikultural etnik tərkib — ləzgilər, tatlar, azərbaycanlılar — bölgənin folklorunu rəngarəng naxışlarla bəzəyir. Xələc dərəsinin palçıq vulkanları, Çıraqqala qəsrinin daş divarları və Qaraqaşlı kəndinin qədim sənətkarlıq ichsini yaşadan misgərlik ustaları Dəvəçi adının tarixi cazibəsini bu günə daşıyır.
Coğrafi mövqe və təbii sərvətlər
Dəvəçi rayonu Şabran çayı və Atçay vadiləri boyunca, 18 min hektara yaxın meşə massivinə malik dağətəyi zolaqla Xəzərə tərəf enən düzən sahələri birləşdirir. Böyük Qafqaz silsiləsindən enən sərin dağ çayları suvarma sisteminin təbii təməlini qoyur; bu, çiyələk, soğan və nar bağlarının su balansını qorumaqda mühüm rol oynayır. Rayonun dağlıq hissəsi əhəngdaşı, qumdaşları və multimineral laylarla zəngindir; palçıq vulkanlarının püskürdüyü sahələr isə geoloji baxımdan unikal terapiya resursu hesab olunur.
Dənizə doğru enən sahil düzənliyi subtropik rütubətin təsiri ilə nisbətən yumşaq qışlar və isti yaylar yaradır. Şimal küləkləri dağ silsiləsi tərəfindən qismən kəsildiyi üçün kənd təsərrüfatı dövrü uzanır, nar və zeytun kimi uzun vegetasiya tələb edən subtropik bitkilər yüksək məhsuldarlıq verir. Sahil zonasında həm balıqçılıq, həm də ixtisaslı dişləmə turizmi üçün əlverişli şərait mövcuddur.
Tarixi irs və arxeoloji məkanlar
Rayon ərazisində ən qədim yaşayış izləri Çalğan təpəsində aşkar edilmiş eneolit dövrü keramika fraqmentləridir ki, bu tapıntılar Şabranın eramızdan əvvəl IV minilliyə qədər uzanan tarixini sübut edir. Çıraqqala isə Ərəb xilafəti dövründə Xəzər sahillərini nəzarət altına almaq üçün inşa edilmiş qala zəncirinin əsas dayaqlarından idi, strateji vəzifəsini saxlayaraq Səfəvilər dönəminə qədər fəaliyyət göstərib.
XIV əsrə aid qədim Şabran şəhəri – indiki rayon mərkəzindən 12 kilometr cənub-şərqdə – Aran və Şirvan ticarət arteriyalarını birləşdirən karvan dayanacağı kimi çiçəklənmişdi. Abadlıq dövründə burada saxsı sexləri, misgərlik emalatxanaları və mahir şüşə istehsalçıları fəaliyyət göstərirdi. Tarixi bazar meydanında tapılan sikkə dəsti bölgənin Beyləqan, Şamaxı, Təbriz ticarət şəbəkəsində rolunu sübut edir.
İqtisadiyyatın əsas sahələri və investisiya axınları
Rayon iqtisadiyyatında birinci pilləni bağçılıq tutur; illik nar istehsalı 20 min tona yaxınlaşır, zeytun plantasiyaları isə 2 min hektara çatdırılıb. Yerli zeytun yağı “Şabran Gold” brendi ilə daxili bazarda möhkəm mövqeyə malikdir və Rusiya, Qazaxıstan, Belarus bazarlarına ixrac olunur. Kənd təsərrüfatı Nazirliyinin dəstəyi ilə qurulan soyuducu anbar kompleksləri məhsulun rafa davamlılığını 40 faiz artırıb.
İkinci sektor — kalsium-karbonat və xırda fraksiya çınqıl karxanaları — tikinti materialları sənayesinə xammal ötürür. Abşeron inşaat şirkətləri Şabran ərazisində hasil edilən əhəngdaşı bloklarını QC sertifikatı ilə alır. Turizm isə üçüncü, lakin sürətlə böyüyən sahədir; Xəzər sahilində tikilən dörd ulduzlu “Nevchala Resort” 2024-cü ildən mövsümi doluluq göstəricisini 70 faizin üzərində saxlayır.
İnfrastruktur və nəqliyyat logistikası
Bakı-Rusiya magistralının (M-1) rayon mərkəzindən keçməsi yük və sərnişin axınını paytaxta 120 dəqiqəyə, Dağıstan sərhədinə 90 dəqiqəyə çatdırır. 2019-cu ildə yenilənmiş Dəvəçi dəmir yolu stansiyası il ərzində 1,2 milyon ton yük dövriyyəsini qəbul edə biləcək tutuma malikdir; taxıl, çınqıl və meyvə məhsulları üçün ayrıca platformalar ayrılıb.
Kənd yollarının 85 faizi asfaltlaşdırılıb, suvarma kanalları boyunca kəndlərə gedən torpaq yollarında macadam texnologiyası tətbiq olunub. Fiberoptik rabitə layihəsi mərkəz və 18 kənddə 4G şəbəkəsini aktivləşdirib, turizm kompleksləri üçün e-rezervasiya sistemlərinin canlı işləməsinə şərait yaradıb.
Əhalinin sosial profili və mədəni həyat
Dəvəçi rayonunda 2025-ci il statistikasına görə 60 minə yaxın əhali yaşayır; multietnik kompozisiyada ləzgilər 18 faiz, tatlar 6 faiz, azərbaycanlılar isə qalan əsas payı təşkil edir. Ümumtəhsil məktəblərində üç dildə (Azərbaycan, Ləzgi, Rus) inteqrasiya sinifləri fəaliyyət göstərir. Folklor evində ləzgi qarmonu, Azərbaycan tarı və tat folklor nağıl gecələri eyni səhnəni bölüşür.
İdman infrastrukturu da genişlənir: “Şabran Arena” gənclərin futbol liqası üçün baza kimi istifadə olunur, rayonun atıcılıq klubunda yay olimpiadasına namizəd yeniyetmələr yetişdirilir. İctimai kitabxanada açılan “Yerlicə tarix guşəsi” qədim Şabran şəhərindən çıxan keramik nümunələri interaktiv ekranlar vasitəsilə nümayiş etdirir.
Ekoturizm və təbiət qoruqları
Qaraqaşlı meşəsi 1 500 hektar ərazidə palıd, şərq fıstığı və yabanı armud növlərinin genofondunu qoruyur. Burada məskunlaşan ceyran sürüləri və Qafqaz dırnaqlı maralı ovdan müdafiə zonası sayəsində populyasiya artımı göstərir. Ekoturistlər üçün 12 kilometrlik piyada marşrut, quş müşahidə qülləsi və botanik araşdırma cığırı istifadəyə verilib.
Xəzər sahili boyunca uzanan palçıq vulkanları sahəsində balneoloji sağlamlıq turizmi üçün çimərinən dərilərə faydalı mineral palçıq vannaları təşkil olunur. Palçığın litium, brom, yod birləşmələri revmatizm və dəri xəstəliklərinin lokallaşdırılmasında təbii terapiya kimi klinik təsdiq tapıb. Yerli tur-operatorlar sahil-hamam paketləri təqdim edir.
Təhsil, səhiyyə və rəqəmsal transformasiya
Rayonda 34 orta məktəb, 2 peşə liseyi və Şabran Dövlət Kolleci fəaliyyət göstərir. Kollecin “Yaşıllaşdırma və Agrotexnologiya” fakültəsi 2023-cü ildən “Smart Garden” modullarını dərs planına daxil edib. Rəqəmsal kabinetlərdə aquaponika layihələri simulyasiya olunur.
Səhiyyə sektorunda Mərkəzi Rayon Xəstəxanası və 12 kənd həkim məntəqəsi mövcuddur, telemedicina terminalı Bakıdakı ixtisaslaşmış klinikalarla real vaxt əlaqəsi qurur. 2024-cü ilin hesabatına görə rayon üzrə ana ölümləri faizi sıfır, uşaq peyvəndi əhatə dərəcəsi 98-dir.
| İqtisadi Sektor | İllik Ümumi Məhsul (mln AZN) | Əsas İşçi Sayı | İxrac Payı (%) |
|---|---|---|---|
| Kənd təsərrüfatı (nar, zeytun) | 62 | 7 500 | 35 |
| Tikinti materialları | 48 | 1 200 | 20 |
| Turizm və xidmət | 30 | 1 050 | 10 |
| Balıqçılıq və duzçuluq | 14 | 600 | 5 |
Dəvəçi rayonu coğrafi şəraiti, tarixi irsi və zəngin təbii resursları ilə Azərbaycanın şimal bölgəsinin inkişaf dinamikasını özündə cəmləşdirir. Böyük Qafqaz dağ yamacları ilə Xəzər dənizi arasında yerləşməsi onu həm əkinçilik, həm balıqçılıq, həm də turizm üçün unikal məkana çevirib. Qədim Şabran şəhərinin daş kitabəsi, Çıraqqalanın strateji qüllələri və Eneolit dövrünə aid keramika fraqmentləri regionun minilliklər boyu mədəniyyət beşiyi rolunu vurğulayır. Nar və zeytun bağları, balıq emalı sexləri, palçıq vulkanı sanatoriyaları isə bugünkü iqtisadiyyatın dayanıqlı sütunları kimi çıxış edir. Müasir nəqliyyat infrastrukturu, rəqəmsal rabitə şəbəkəsi və ixtisaslaşmış kollec təhsili gənclərin bölgədə qalmasını və yerli istehsala töhfə verməsini təşviq edir. Ekoturizm marşrutları, multikultural festivallar və kənd turizmi evləri xarici qonaqların axınını artırır, yerli əhalinin gəlir şaxələndirməsinə şərait yaradır. Rayonun investisiya potensialı xüsusən kənd təsərrüfatı emalı və “yaşıl” enerji layihələri ilə genişlənir; günəş panellərinin quraşdırılması üçün sahil zonasında günəş radiasiyası göstəriciləri əlverişlidir. Səhiyyə və təhsil sistemində tətbiq edilən rəqəmsal yeniliklər sakinlərin rifahını yüksəldir və sosial infrastrukturun keyfiyyətini gücləndirir. Bütün bu amillər Dəvəçini təkcə keçmişin izləri ilə yox, eyni zamanda gələcəyə baxan inkişaf strategiyası ilə də seçilən rayon kimi təqdim edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Rayon 2010-cu ilin aprel ayında Milli Məclisin qərarı ilə Şabran rayonu adlandırılıb, lakin tarixi Dəvəçi toponimi mədəniyyət abidələri və əhali arasında hələ də geniş istifadə olunur. Rəsmi sənədlərdə Şabran adı qeyd edilsə də, yerli brendlər bəzən Dəvəçi markasını qoruyurlar. Ad dəyişikliyi Böyük Şabran şəhərinin qədim irsinə ehtiram məqsədi daşıyır. Qurumlar yeni adı bütün idarəetmə mexanizmlərində tətbiq etsə də, köhnə ad turizm sektorunda nostalji faktor kimi işləyir.
Şabran çayı dağlıq zonadan keçərək düzən sahələrə qida maddələri ilə zəngin yüyrəkli allüvial torpaq gətirir. Bu, nar və zeytun bağlarının su təminatını stabilləşdirir və damcılı suvarma xətlərinin nasos enerjisinə qənaət yaradır. Çayın məcrasında tikilən kiçik tutumlu su anbarı quraq yay aylarında su balansını tənzimləyir. Eyni zamanda çay ətrafı meşə zolağı eroziyanın qarşısını alır, əkin sahələrinin məhsuldarlığını artırır.
Bəli, Çıraqqala Dövlət Tarix-Mədəniyyət Qoruğu kimi qeydiyyata alınıb və ilboyu ziyarətçiləri qəbul edir. Qalanın içində təhlükəsiz gəzinti üçün metal pilləkənlər və müşahidə meydançası qurulub. Turist mərkəzində bələdçi xidməti mövcuddur, ağsaqqal aşıqlar ziyarətçilərə qala haqqında rəvayətləri canlı ifa edir. Qalanın panoramik nöqtəsi Xəzər dənizindən Quba dağlarına qədər geniş mənzərə açır.
Şabran Nar Festivalı payızın ilk həftəsində keçirilir və yerli bağ sahiblərinin məhsul zənginliyini təqdir edir. Tədbirdə nar sıxımı, nar kulinariya müsabiqəsi və rəqs kollektivlərinin çıxışları təşkil olunur. Festival kənd turizmi evlərinə turist cəlbini iki dəfə artırır. Eyni zamanda kənd təsərrüfatı yarmarkasında zeytun yağı və bal məhsulları da sərgilənir.
Palçıq vulkanlarının çıxardığı mineral tərkib brom, yod, litium və maqnezium birləşmələri ilə zəngindir. Dermatoloqlar revmatik ağrıların, psoriaz və ekzema kimi xəstəliklərin palçıq paket terapiyası ilə yüngülləşdiyini bildirirlər. Balneoloji mərkəzlərdə palçıq 38-40 °C temperaturda bədənə çəkilir və 20 dəqiqə istirahət müddəti təyin olunur. Tədqiqatlar kurs müalicəsindən sonra xəstələrin ağrı şkalasında 30 faiz azalma qeydə alındığını göstərir.
Şabran zeytun yağı soyuq sıxma üsulu ilə istehsal olunur və sərbəst yağ turşuluğu 0,6 faizdən aşağıdır. Bu parametr beynəlxalq extra virgin standartına uyğundur. Yağda polifenol miqdarı 250 mg/kq civarında ölçülür ki, bu da antioksidant baxımından yüksək göstəricidir. Məhsul Avropa laboratoriyalarında pestisid qalıqları baxımından test edilərək satışa çıxarılır.
Qaraqaşlı meşəsində Qafqaz maralı və ceyran populyasiyası xüsusi ovdan mühafizə rejimində saxlanılır. Qoruq ərazisində 60-a yaxın quş növü — qafqaz turacı, qara kərkəs və yaşıl sarıköynək — qeydə alınıb. Meyvə bağları kənarında yaşayan bənövşəyi qızılquş entomofaqlarla bioloji mübarizə baxımından faydalıdır. Ekoloji turlar zamanı foto-safari qaydalarına ciddi riayət olunur.
Nar şirəsi ilə bişirilən quzu qovurma, palçıq vulkanı duzu ilə marinad edilən balıq və göyərti dolması bölgənin mətbəxində seçilir. Şəbəkə lavaşı ilə süfrəyə verilən turşməzə nar sousu turistlərin favoriti olur. Zeytun yağı ilə hazırlanan qızardılmış pendir Fərz kötüsi adlı yerli delikates hesab edilir. Bazar meydanında satılan turşu bəkməzi soyuq aylarda immunitet gücləndirici kimi tanınır.
Kənd təsərrüfatı emalı, xüsusən nar suyu və zeytun yağı konservləşdirilməsi birinci prioritet kimi göstərilir. Günəş və külək enerjisi layihələri sahil zonasında potensial sayılır, çünki illik günəşlənmə saatı 2 600-ə yaxınlaşır. Ekoturizm infrastrukturu, dağ velosipedi və at safari marşrutları da sərmayə cəlb edən sahələr sırasındadır. Tikinti materialları istehsalında əhəngdaşı və dolomit ehtiyatları maraq doğurur.
Kollec “Agronomiya və Bağçılıq”, “Kənd turizmi rəhbərliyi”, “Elektrik və Günəş Enerjisi Sistemləri” kimi tətbiqi ixtisaslar üzrə kadr hazırlayır. Müəssisə FAO layihəsi çərçivəsində “Ağıllı Suvarma” laboratoriyasını açaraq tələbələrə sensor əsaslı vadinin simulyasiyasını öyrədir. TEDx Şabran konfransında tələbələr ekoloji startap ideyalarını təqdim edirlər. Məzunların 65 faizi öz rayonundakı təsərrüfatlarda işlə təmin olunur.
