Dəxli : Mənaları, Üslubi Funksiyaları

Dəxli sözü Azərbaycan dilində, xüsusilə gündəlik danışıqda, publisistika və ədəbiyyatda geniş işlənən, qədim mənşəyə malik bir termindir. Bu sözün kökü ərəb dilinə gedib çıxır. Ərəb dilində “dəxəl” (دخل) felinin əsas mənalarından biri “daxil olmaq”, “girmək”, “araya qarışmaq”, “əlavə olunmaq”dır. Eyni zamanda, “dəxli” sözü “əlaqə”, “bağlılıq”, “əlaqədarlıq” kimi semantik çalarlar da daşıyır. Azərbaycan dilinə, həmçinin türk və fars dillərinə keçərkən məna dairəsi daha da genişlənib və həm məcazi, həm də birbaşa mənalarda işlədilməyə başlayıb.

Dəxli sözünün əsas leksik və məcazi mənaları

Dəxli sözü lüğəvi baxımdan bir neçə əsas mənada istifadə olunur:

• Əlaqəsi olmaq, bağlılığı olmaq: “Bu məsələnin sənə heç bir dəxli yoxdur” – yəni, bu məsələ səninlə əlaqəli deyil, səni maraqlandırmır, sənin səlahiyyətində deyil.
• Daxil olmaq, qatılmaq, aid olmaq: Burada söhbət bir şeyin başqa bir şeyin tərkib hissəsi, səbəbi və ya nəticəsi olmasından gedir. Məsələn, “Onun bu işə dəxli yoxdur” – “O, bu işin iştirakçısı deyil, aidiyyəti yoxdur”.
• Təsiri və ya əlaqəsi olmaq: “Havanın dəyişməsi məhsulun yetişməsinə birbaşa dəxli yoxdur” – yəni, hava şəraitinin məhsula təsiri yoxdur.

Dəxli sözü, əsasən, mənfi mənada, yəni əlaqəsizlik, aidiyyətsizlik, münasibətsizlik bildirmək üçün işlədilir, lakin bəzi məqamlarda əlaqə, bağlılıq mənasında da istifadə olunur.

Dəxli sözünün lüğətlərdə və elmi ədəbiyyatda izahı

Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində “dəxli” sözü “əlaqəsi olmaq, aidiyyəti olmaq, münasibəti olmaq” kimi izah edilir. Müasir dilçilik ədəbiyyatında bu sözün işlənmə çevrəsi və semantik imkanları xüsusi olaraq vurğulanır. Dəxli sözünün məcazi işlənməsi xüsusilə müasir danışıq dilində geniş yayılıb. Ən tipik ifadələr: “dəxli yoxdur”, “mənim bu işə dəxlim yoxdur”, “dəxli olanlar” və s.

Bəzi lüğətlərdə bu sözün sinonimləri kimi “əlaqəsi”, “aidiyyəti”, “münasibəti”, “qatqısı”, “bağlılığı” kimi ifadələr qeyd edilir.

Dəxli sözünün sintaktik və üslubi funksiyaları

Dəxli sözü sintaktik cəhətdən əksər hallarda isim və ya sifət kimi işlədilir. Cümlədə “dəxli yoxdur” və ya “dəxli var” kimi əsas fel birləşmələri ilə istifadə olunur. Bu söz xüsusilə nitqin vurğulu, tənqidi, mühakimə xarakteri daşıyan hissələrində aktualdır.

Üslub baxımından “dəxli” sözü həm rəsmi, həm də qeyri-rəsmi nitqdə, həm bədii ədəbiyyatda, həm publisistikada, həm də gündəlik danışıqda öz yerini qoruyub saxlayır. Bəzən sarkazm, yumor və ya ironiya effekti yaratmaq üçün də istifadə olunur.

Dəxli sözünün klassik və müasir ədəbiyyatda işlənməsi

Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında, xüsusilə Nizami, Füzuli, Vaqif, Sabir kimi şair və yazıçıların əsərlərində “dəxli” sözü həm birbaşa, həm də məcazi mənada geniş işlədilib. Məsələn, bir insanın və ya hadisənin baş verən olaylara “dəxli” olub-olmaması motivi əsərlərdə tez-tez istifadə edilir.

Müasir dövrdə isə “dəxli” sözü əsasən gündəlik danışıq və publisistikada aktualdır. Jurnalist yazılarında, sosial mediada, məhkəmə və hüquq leksikonunda, hətta siyasi ritorikada bu söz tez-tez istifadə olunur.

Dəxli sözünün müxtəlif ifadə formaları və nümunələri

Dəxli sözü aşağıdakı əsas ifadə və cümlə quruluşlarında işlənə bilər:

• Heç bir dəxli yoxdur: “Bu hadisənin sənə heç bir dəxli yoxdur.”
• Birbaşa dəxli var: “Onun bu layihəyə birbaşa dəxli var.”
• Dəxli olan/olmayan şəxslər: “Dəxli olan insanlar tədbirə dəvət edilib.”
• Mənim bu işə dəxlim yoxdur: “Bu işdə mənim heç bir rolum yoxdur.”
• Dəxli olan sənədlər: “Məsələyə dəxli olan sənədlər təqdim olundu.”

Bu nümunələrdən görünür ki, dəxli sözü birbaşa məna ilə yanaşı, çox zaman məcazi və əlaqəsizliyi vurğulamaq üçün də işlədilir.

Dəxli sözünün sinonim və antonimləri

Dəxli sözünün sinonimləri arasında “əlaqə”, “aidiyyət”, “bağlılıq”, “münasibət”, “qatqı”, “iştirak”, “təsir” kimi sözləri göstərmək olar. Antonimi isə “əlaqəsiz”, “aidiyyətsiz”, “münasibətsiz”, “katqısız”, “aralı”, “uzaq” və s. sözlərdir. Bu sinonim və antonimlər nitqdə fikri daha dəqiq və rəngarəng ifadə etməyə imkan verir.

Dəxli sözünün dialektlərdə işlənməsi və regional xüsusiyyətlər

Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində, xüsusən də Bakı, Gəncə, Şirvan, Naxçıvan, Qarabağ və digər regionlarda “dəxli” sözü eyni məna ilə işlədilir və xalq danışığında aktualdır. Bəzi dialektlərdə “dəxl”, “dəhli” formaları ilə də rast gəlinir, lakin bu, əsas mənanı dəyişmir. Regional şivələrdə bəzən tələffüz fərqləri olsa da, semantik yük eyni qalır.

Dəxli sözünün hüquqi və inzibati leksikonda rolu

Hüquq, inzibati və məhkəmə leksikonunda “dəxli” və “aidiyyəti” sözləri eyni və ya oxşar mənada istifadə edilir. Xüsusilə istintaq və məhkəmə sənədlərində “dəxli olmayan şəxslər”, “dəxli olan işlər”, “dəxli təsdiqlənməyən hallar” kimi ifadələr geniş istifadə olunur. Bu, məsələnin konkret şəxslə və ya hadisə ilə bağlılığının müəyyənləşdirilməsi üçün vacibdir.

Dəxli sözünün bədii və publisistik üslubda yeri

Dəxli sözü bədii və publisistik üslubda fikirin konkret, qısa və aydın ifadə olunmasında, həmçinin vurğunun gücləndirilməsində mühüm rol oynayır. Ədəbi əsərlərdə qəhrəmanların münasibət və reaksiyalarını ifadə etmək, jurnalist yazılarında mövzunun önəmini və ya əlaqəsizliyini göstərmək üçün bu söz tez-tez istifadə olunur. Bu baxımdan dəxli sözü, həm ciddi, həm də yumoristik və ironik məqalələr üçün universal vasitədir.

Dəxli sözünün psixoloji və sosial məna yükü

Danışıqda “dəxli yoxdur” və ya “dəxli var” kimi ifadələr çox zaman şəxsin məsuliyyətini, hadisəyə münasibətini və ya sosial əlaqələrini ortaya qoyur. Xüsusilə sosial və psixoloji kontekstdə bu söz insanın özünü məsuliyyətdən kənar tutduğunu və ya əksinə, hadisəyə yaxından bağlı olduğunu göstərmək üçün işlədilir.

Bu söz bəzən şəxslər və hadisələr arasındakı uzaqlığı, əlaqəsizliyi, biganəliyi və ya münasibətsizliyi vurğulamaq üçün də istifadə edilir. Əksinə, bəzən məsuliyyət və aidiyyəti xüsusi olaraq bildirmək üçün də “dəxli” sözünə müraciət olunur.

Dəxli sözü Azərbaycan dilinin gündəlik, rəsmi və bədii leksikasında, hüquqi və ictimai terminologiyasında, eləcə də publisistika və folklorda geniş işlənən, semantik və funksional cəhətdən çoxşaxəli bir ifadədir. Onun kökü ərəb dilinə getsə də, əsrlər boyunca Azərbaycan dilində öz yerini qoruyub saxlamış, həm birbaşa, həm də məcazi mənalarda aktuallığını itirməmişdir. Dəxli sözü insan münasibətlərində, sosial və hüquqi sferada, danışıq və yazılı dildə əlaqə, aidiyyət və ya əksinə, əlaqəsizlik və biganəlik məqamlarının dəqiq, qısa və aydın ifadəsi üçün ideal vasitədir. Müasir dövrdə də bu söz dilin ən işlək və universal elementlərindən biri olaraq qalır.

Ən Çox Verilən Suallar