Dəzgah : Əsas Növləri, Sənayedə,Kənd Təsərrüfatında Rolu

Dəzgah texniki, sənaye və məişət sahələrində materialların kəsilməsi, yonulması, emalı, formalaşdırılması, toxunması və başqa texnoloji proseslərin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulmuş mexaniki və ya elektron idarə olunan xüsusi avadanlıqdır. Müasir dəzgahlar istehsalatın, sənaye, kənd təsərrüfatı, tekstil və hətta bədii sənətkarlıq sahələrinin ayrılmaz hissəsidir. Dəzgahlar vasitəsilə insan əməyinin məhsuldarlığı artır, texnoloji proseslər avtomatlaşdırılır, məhsulun keyfiyyəti və standartı təmin edilir.

Dəzgah anlayışı çox genişdir və o, həm ən qədim əl əməyindən tutmuş, həm də müasir rəqəmsal idarəetməli (CNC) yüksək texnologiyalı avadanlıqlara qədər müxtəlif növləri özündə birləşdirir. Dəzgahların ixtirası insan sivilizasiyasının texniki inkişafında əsas pillələrdən biri olub və istehsal prosesinin avtomatlaşmasına yol açıb.

Dəzgahın tarixi və inkişaf mərhələləri

Dəzgahların tarixi min illərlə ölçülür. Ən qədim dəzgahlar daş dövründə, ağacın və daşın emalı üçün istifadə olunub. Toxuculuq və dulusçuluq dəzgahları qədim Şumer, Misir, Hindistan və Çin mədəniyyətlərində mühüm yer tuturdu. Məsələn, arxaik toxucu dəzgahları toxuculuq sənətinin və parça istehsalının əsasını təşkil edirdi. İlk mexaniki dəzgahlar Orta əsrlərdə Avropada, xüsusən də Yaxın Şərq və Qafqazda da geniş yayılmışdı.

XVIII əsrin sonlarından etibarən sənaye inqilabı nəticəsində metal emalı üçün dəzgahların yaradılması baş verdi. Bu dövrdə ilk torna, frez, dəlik açma və pres dəzgahları meydana çıxdı. XIX-XX əsrlərdə isə elektrik və hidravlik sistemli, avtomatik və yarımavtomatik dəzgahlar inkişaf etdi. XX əsrin ikinci yarısında kompüterlə idarə olunan (CNC) dəzgahlar istehsalata daxil oldu və sənayenin yeni mərhələyə keçidini təmin etdi.

Dəzgahların əsas növləri və onların xüsusiyyətləri

Dəzgahların növləri çoxdur və onların təsnifatı istifadə sahəsinə, texnoloji prosesə, idarəetmə üsuluna və material növünə görə aparılır. Ən geniş yayılmış dəzgah növləri bunlardır:

• Torna dəzgahları: Fırlanan iş parçasının emalı üçün istifadə olunur. Əsasən metal, plastik və taxta üçün işlədilir. Dairəvi və silindrik detalların hazırlanmasında mühümdür.
• Frez dəzgahları: Materialın səthinin kəsilməsi, yonulması və formalaşdırılması üçün tətbiq edilir. Düz, dalğalı və profilli səthlər yaratmaq üçün uyğundur.
• Toxucu dəzgahlar: Parça, xalça, kilim və digər toxuculuq məhsullarının hazırlanmasında istifadə edilir. Əl və ya mexaniki formada ola bilər.
• Dəlik açma və pres dəzgahları: Metal, taxta və digər materiallarda dəlik açmaq, ştamplama və presləmə üçün nəzərdə tutulub.
• CNC dəzgahları: Rəqəmsal proqramla idarə olunan müasir dəzgahlar, yüksək dəqiqlik və avtomatlaşdırılmış istehsalat üçün istifadə olunur.
• Taxta emalı dəzgahları: Taxta materialların kəsilməsi, yonulması, zımparalanması və formalaşdırılması üçün nəzərdə tutulub.
• Bədii və sənətkar dəzgahlar: Qobelen, xalçaçılıq, keramika, zərgərlik və digər sənət sahələrində istifadə olunur.

Dəzgahların konstruksiyası və əsas hissələri

Dəzgahın konstruksiyası növündən və funksional təyinatından asılı olaraq fərqlənir, lakin bütün dəzgahlarda bəzi ümumi hissələr var:

• Gövdə (karkas): Dəzgahın dayanıqlı hissəsidir, bütün mexanizmlərin və hissələrin üzərində qurulduğu əsas quruluşdur.
• İşçi masa və ya fırlanma oxu: İş parçasının və ya materialın bərkidildiyi və emal olunduğu əsas hissədir.
• Kəsmə və emal alətləri: Bıçaq, frez, matkap və digər kəsici alətlər iş parçasına forma və ölçü verir.
• Sürücü və ötürücü mexanizmlər: Əl, elektrik, hidravlik və ya pnevmatik enerji ilə işləyir.
• İdarəetmə və tənzimləmə hissələri: Mexaniki düymələr, tənzimləyici qollar, proqramlaşdırma pultları və rəqəmsal ekranlar.
• Təhlükəsizlik sistemləri: Qoruyucu örtüklər, əyləc mexanizmləri, işıqlandırma və s.

Dəzgahların sənayedə və kənd təsərrüfatında rolu

Dəzgahlar müasir sənaye istehsalatının onurğa sütunudur. Metal emalı, avtomobil, maşınqayırma, aviasiya, gəmiqayırma, enerji, tikinti, mebel, tekstil və bir çox digər sahələrdə istifadə olunur. Dəzgahlar olmasaydı, bu qədər dəqiq, kütləvi və keyfiyyətli məhsul istehsalı mümkün olmazdı.

Kənd təsərrüfatında da dəzgahların rolu böyükdür: kənd təsərrüfatı avadanlıqlarının, texnikanın ehtiyat hissələrinin hazırlanması, suvarma, torpaq emalı, yem istehsalı üçün dəzgahlar kənd həyatında istehsal prosesini xeyli sürətləndirir və asanlaşdırır.

Dəzgahların məişətdə və əl sənətkarlığında tətbiqi

Əl sənətkarlığında, xüsusilə xalçaçılıq, qobelen, bədii ağac və metal işlərində xüsusi dəzgahlar istifadə olunur. Bu dəzgahlar daha sadə quruluşlu olub, adətən əl və ya ayaq gücü ilə işləyir. Məişətdə kiçik ölçülü dəzgahlar müxtəlif ev işləri, bəzək əşyalarının hazırlanması, kiçik təmir və modelçilik işləri üçün istifadə edilir.

Müasir dövrdə şəxsi emalatxanalarda, məktəb və kurslarda öyrədici dəzgahlar, ev şəraitində isə mini- dəzgahlar da populyarlıq qazanıb. Bu, əllə işin inkişafı və yaradıcılığın stimullaşdırılması üçün yaxşı imkan yaradır.

Dəzgahların avtomatlaşdırılması və rəqəmsal texnologiyalar

CNC və digər avtomatlaşdırılmış dəzgahlar son illərdə istehsalatda inqilab edib. Bu tip dəzgahlar kompüter proqramı ilə idarə olunaraq materialların yüksək dəqiqlik və sürətlə emalını təmin edir. Proqramlaşdırılmış dəzgahlar həm vaxt, həm xammal, həm də insan resursuna qənaət etməyə imkan verir.

Rəqəmsal dəzgahlar təkrarolunan, mürəkkəb və dəqiq istehsal proseslərini minimum səhvlə yerinə yetirir, çox növlü və fərdi dizaynların həyata keçirilməsinə şərait yaradır. CNC dəzgahları müasir sənayenin ayrılmaz hissəsinə çevrilib və Azərbaycanda da getdikcə daha çox yayılır.

Dəzgahların təhlükəsizlik qaydaları və istifadə qaydası

Dəzgahla işləyərkən texniki təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmək vacibdir. Əl və barmaqların kəsmə hissəsindən uzaq saxlanılması, qoruyucu geyim və eynəklərdən istifadə, dəzgahın daim saz vəziyyətdə saxlanılması əsas şərtlərdəndir. İdarəetmə paneli və elektrik hissələri quru, təhlükəsiz yerdə olmalı, işə başlamazdan əvvəl dəzgah yoxlanmalıdır.

Dəzgahın yağlanması, təmizlənməsi, zaman-zaman texniki baxışdan keçirilməsi onun uzunömürlülüyü və təhlükəsizliyi üçün əsasdır. Yeni başlayanlar üçün təcrübəli mütəxəssisin nəzarəti altında işləmək tövsiyə olunur.

Dəzgahların ekoloji təsiri və səmərəli istifadəsi

Dəzgahlar sənayedə kütləvi və səmərəli istehsala imkan versə də, onların düzgün istifadəsi və ekoloji normativlərə riayət olunması vacibdir. Emal zamanı yaranan tullantıların (talaş, metal qırıntısı, yağ və s.) düzgün yığılması və utilizasiyası, enerji sərfiyyatına qənaət edilməsi müasir istehsalatın əsas tələblərindəndir.

Yeni texnologiyalar sayəsində səs, toz və vibrasiyanı azaldan, tullantıları minimuma endirən dəzgah modelləri istehsal olunur. Bütün bunlar həm ekoloji, həm də iqtisadi baxımdan səmərəli və məsuliyyətli yanaşma nümunəsidir.

Azərbaycanda dəzgah istehsalı və istifadəsi

Azərbaycanda dəzgahlar əsasən idxal olunur, lakin bəzi sənaye müəssisələri və emalatxanalarda yerli ehtiyac üçün yığma və montaj işləri aparılır. Bakı, Gəncə, Sumqayıt, Mingəçevir və digər sənaye zonalarında müxtəlif tipli dəzgahlardan istifadə olunur.

Sənaye inqilabından sonra Azərbaycan sənayesində dəzgahların tətbiqi genişlənib və bu sahədə ixtisaslaşmış mühəndis və operatorlar hazırlanır. Peşə məktəblərində və universitetlərdə dəzgah operatoru, texnoloq və mexanik ixtisasları üzrə tədris aparılır.

Dəzgahların gələcək inkişaf perspektivləri

Süni intellekt, robototexnika və avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemlərinin sürətli inkişafı dəzgahların gələcəyini də müəyyən edir. Artıq ağıllı dəzgahlar, internetlə birləşdirilmiş, diaqnostik və öz-özünə xidmət edə bilən avadanlıqlar sənayenin yeni dövrünü formalaşdırır.

Bu, həm məhsuldarlıq, həm işçi təhlükəsizliyi, həm də yeni texnologiyaların tətbiqi baxımından böyük imkanlar açır. Gələcəkdə enerji sərfiyyatına qənaət edən, daha ekoloji və multifunksional dəzgah modelləri bazarda üstünlük təşkil edəcək.

Dəzgahlar minillərdir insan əməyini asanlaşdıran, sənaye və məişət həyatının inkişafında mühüm rol oynayan texnoloji yeniliklərdən biridir. Müasir dövrdə dəzgahlar məhsulun keyfiyyəti, sürətli və dəqiq istehsal, yaradıcılıq və sənətkarlığın inkişafı üçün əvəzsiz vasitədir. Sənayenin avtomatlaşdırılması və rəqəmsal idarəetmənin yayılması dəzgahların əhəmiyyətini daha da artırır. Ənənəvi və müasir dəzgahların harmonik birliyi həm ölkə iqtisadiyyatının, həm də fərdi yaradıcılıq imkanlarının genişlənməsinə zəmin yaradır.

Ən Çox Verilən Suallar