Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Azərbaycanın sovet dönəmində yaradılmış inzibati vahidi olub. 1923-cü ilin iyulunda sovet hakimiyyəti qərarı ilə təsis edilən bu muxtar vilayət müxtəlif etnik qrupların coğrafi məkanında xüsusi status qazanmışdır. Sovetlər Birliyinin dağılmaq astanasında regional münaqişələr dərinləşdikcə DQMV-nin gələcəyi də gündəmə gəldi. 1988–1990-cı illərdə Ermənistan SSR tərəfdən muxtariyyətin onlara birləşdirilməsi tələbləri yüksəldi, bu isə vətəndaş qarşıdurmasına səbəb oldu. 1989-cu ildə SSRİ Ali Soveti muxtariyyətin Azərbaycan SSR tərkibində qalmasını təsdiqlədi, lakin yerli erməni deputatlar bu qərarı qəbul etmədi. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra suveren dövlət olaraq 1991-ci ilin noyabrında DQMV-nin inzibati statusunu ləğv etdi. Bu addım regiondakı siyasi xəritəni tamamilə dəyişdirdi. Ləğv qərarı əsasında Xankəndi, Ağdərə və Xocavənd kimi rayon mərkəzlərinin adları bərpa olunaraq inzibati sərhədlər yenidən müəyyən edildi. Qarabağın bütün əraziləri birbaşa Azərbaycan Respublikası strukturunda idarə edilməyə başlandı. Bu proses etnik-mədəni zəmində yaranan gərginliklərlə yanaşı, beynəlxalq hüquq normalarına əsaslanaraq suverenliyin möhkəmləndirilməsinə nail oldu. DQMV-nin ləğvi həm də Azərbaycanın dövlətçilik konsepsiyasının əsasını təşkil etdi, ərazi bütövlüyünün təminatı sahəsində mühüm presedent yaratdı.
Tarixi yaranma və ilkin status
1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası Ali İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti təsis edildi. Bu inzibati vahid Dağlıq Qarabağın etnik tərkibi və coğrafi xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq yaradılmışdı.
1940-cı illərdə muxtariyyət iqtisadiyyatın inkişafı üçün mədənçilik, kənd təsərrüfatı və meşə təsərrüfatına dair sərbəstlik qazandı. Yerli sovet orqanlarının rəyi önəmli hesab edilirdi.
Siyasi gərginlik dövrü
1988-ci ildən etibarən DQMV Xalq Deputatları Soveti Ermənistana birləşmə tələbi ilə çıxış etməyə başladı. Bu, etnik qarşıdurmaları dərinləşdirdi və münaqişəni ərazi iddialarına çeviridi.
Azərbaycan SSR Ali Soveti iyunun 17-də muxtariyyətin tərkibini dəyişmədən saxladı. SSRİ Ali Soveti də həmin qərarı təsdiqləyərək regionda qalmaqal yaratdı.
SSRİ cavabı və normativ bazalar
1989-cu ilin noyabrında SSRİ Ali Soveti DQMV-nin Azərbaycan SSR tərkibində qalması barədə qərar qəbul etdi. Həmin qərar Sovet qanunvericiliyi çərçivəsində səlahiyyətli idi.
1990-cı illərdə müstəqillik yolunda addımlar atılanda bu normativ aktlar etibarsız sayılmağa başladı.
Ləğv aktının qəbulu
1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti DQMV-nin ləğvi haqqında qanunu qəbul etdi. Bu sənəd 1923 və 1981-ci il aktlarını qüvvədən saldı.
Qanunda muxtariyyətin yaradılmasının doğurduğu inzibati parçalanma Azərbaycan suverenliyinə zidd hesab edildi.
İnzibati yenidənqurma
Ləğvdən sonra DQMV tərkibindəki üç şəhər — Xankəndi, Ağdərə və Xocavənd — inzibati mərkəz kimi təsdiq edildi. Əsgəran və Hadrut rayonları ləğv olunaraq, müvafiq bölgələr Xocalı və Xocavənd rayonlarına birləşdirildi.
Bu dəyişiklik Azərbaycan xəritəsində vahid inzibati struktur yaratdı, Qarabağın bütün hissələrini vahid dövlət hakimiyyətinə tabe etdi.
Beynəlxalq reaksiyalar
BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələri Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi olduğunu təsdiqlədi. Bir sıra ölkələr müstəqilliyini elan edən Azərbaycan Respublikası ilə diplomatik münasibət qurarkən bu faktı nəzərə aldı.
Ermənistan tərəfi isə qərarı birtərəfli sayaraq beynəlxalq məhkəmələrə müraciət etdi, münaqişə aspekti yenidən gündəmə gəldi.
Ləğv əhalinin kütləvi köçünə səbəb oldu, on minlərlə insan məcburi köçkün vəziyyətinə düşdü. Sosial infrastrukturlar məhv edildi, iqtisadi əlaqələr pozuldu.
Sonrakı illərdə regionda məcburi köçkünlərin məskunlaşdırılması proqramları həyata keçirildi. Bərpa işləri hələ də davam edir.
| Xüsusiyyət | Məlumat |
|---|---|
| Yaradılma tarixi | 7 iyul 1923 |
| Ləğv tarixi | 26 noyabr 1991 |
| İlkin aktlar | 1923 və 1981 qanunları |
| Yeni inzibati mərkəzlər | Xankəndi, Ağdərə, Xocavənd |
| Rayon birləşmələri | Əsgəran→Xocalı, Hadrut→Xocavənd |
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ləğvi Azərbaycanın suveren hüququnun təminatı istiqamətində atılmış əsas addım oldu. 1991-ci il noyabrın 26-da qəbul edilən qanun muxtariyyətin inzibati statusunu aradan qaldırdı, 1923-cü il və 1981-ci il aktlarını qüvvədən saldı. İnzibati sərhədlər yenidən bərpa edildi, DQMV tərkibindəki rayon və şəhərlərin adları Azərbaycan qanunvericiliyinə uyğunlaşdırıldı. Xankəndi, Ağdərə və Xocavənd yeni inzibati mərkəzlər, Əsgəran və Hadrut rayonlarının əraziləri Xocalı və Xocavənd rayonlarına birləşdirildi. Bu dəyişiklik ölkənin ərazi bütövlüyünü möhkəmləndirdi və beynəlxalq hüquq normaları ilə dəstəkləndi. BMT Təhlükəsizlik Şurasının müvafiq qətnamələri qərarın beynəlxalq sferada qəbulunu gücləndirdi. Regionda ictimai-siyasi gərginlik artdığı üçün kütləvi köç və iqtisadi ziyan müşahidə olundu. Sonrakı illərdə məcburi köçkünlərin məskunlaşdırılması proqramları həyata keçirildi və infrastrukturun bərpası istiqamətində işlər aparıldı. 2020-ci ildə Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrinin operasiyaları nəticəsində əldə olunan irəliləyişlər ləğv aktının praktik nəticəsini formalaşdırdı. Hazırda bərpa və yenidənqurma layihələri beynəlxalq təcrübə nəzərə alınaraq davam etdirilir və regionda davamlı inkişaf perspektivləri gücləndirilir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti 7 iyul 1923-cü ildə Azərbaycan SSR Ali İcraiyyə Komitəsinin qərarı ilə yaradıldı. Muxtariyyətin məqsədi Dağlıq Qarabağın etnik, coğrafi və iqtisadi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq yerli idarəetməni təşkil etmək idi. Regionda kənd təsərrüfatı və mədənçilik sahələrinin inkişafına dəstək verdi.
1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Soveti DQMV-nin ləğvi haqqında qanunu qəbul etdi. Həmin qanun 1923 və 1981-ci il aktlarını qüvvədən saldı. Qanunda muxtariyyətin suverenliyə və ərazi bütövlüyünə zidd olduğu əsaslandırıldı.
Ləğv qərarından sonra Stepanakert adı Xankəndi, Mardakert adı Ağdərə, Martuni adı Xocavənd olaraq bərpa edildi. Əsgəran və Hadrut rayonları ləğv edilərək, müvafiq olaraq Xocalı və Xocavənd rayonlarına birləşdirildi. Bu, inzibati vahidlərin vahid idarəetməyə tabe olmasını təmin etdi.
BMT Təhlükəsizlik Şurası Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü təsdiq edən qətnamələr qəbul etmişdir. Bu da DQMV-nin ləğv aktının beynəlxalq hüquqa uyğun olduğunu göstərdi. Bir sıra ölkələr Azərbaycanın suverenliyini tanıdı və müvafiq diplomatik addımlar atdı.
Ləğvdən sonra etnik qarşıdurma dərinləşdi və minlərlə insan məcburi köçkünə çevrildi. İqtisadi infrastrukturlar dağıldı, təhsil və səhiyyə müəssisələri müvəqqəti dayandı. Yerlilər müxtəlif rayonlara yerləşdirilərək yeni yaşayış məskənlərinə uyğunlaşdılar.
1991-ci ilin ləğv aktı suveren dövlətin inzibati sərhədləri üzərində tam hüquq sahibi olduğunu təsdiq etdi. Bu, müstəqil Azərbaycan Respublikasının qanunvericilik bazasının formalaşmasında vacib rol oynadı. Dövlətçilik konsepsiyasına böyük töhfə verdi.
1923-cü ildən əvvəl Dağlıq Qarabağ Qarabağ quberniyasının tərkibinə daxil idi. Sovet hakimiyyəti dövründə inzibati qərarlar qəbul edərək muxtariyyət statusu verdi. Bu status 1981-ci ilədək qüvvədə qaldı.
Ləğv aktı ərazinin vahid idarəetmə sisteminə qaytarılmasına imkan verdi. 2020-ci ildə Azərbaycanın Silahlı Qüvvələri irəliləyiş əldə edərək regionun böyük hissəsini nəzarətə qaytardı. Bu, bərpa və inkişaf işlərini sürətləndirdi.
Ləğv iqtisadi əlaqələri pozdu, kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələri işini dayandırdı. Sonrakı illərdə məcburi köçkünlər üçün yaşayış kompleksləri tikildi. İqtisadiyyat yenidənqurma layihələri ilə bərpa olunur.
Ləğv aktı 1991-ci il noyabrın 26-da qəbul edilmiş qanunla rəsmi qüvvəyə mindi. Bu qanun 1923 və 1981-ci il aktlarını ləğv etdi və Azərbaycan SSR Ali Sovetinin suveren qərarı kimi qiymətləndirildi. BMT qətnamələri qərarı dəstəklədi.
