Difai partiyası : Yaranması, İdeolojisi, Fəaliyyəti

Difai partiyası Azərbaycan siyasi və ictimai tarixində milli özünüdərk, müqavimət və təşkilatlanma ruhunun simvolu kimi əhəmiyyətli iz qoyub. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan əhalisinin yaşadığı siyasi təzyiqlər, milli ayrı-seçkilik, sosial ədalətsizliklər, imperiya siyasətinin ağır nəticələri və erməni silahlı dəstələrinin törətdiyi qətliamlar ölkədə yeni təşkilatlanma və özünümüdafiə ehtiyacını artırdı. Elə bu tarixi reallıq fonunda, xüsusilə Cənubi Qafqazın mürəkkəb geosiyasi mühitində “Difai” adını daşıyan milli-azadlıq və müdafiə təşkilatı meydana gəldi.

Difai partiyasının yaradılması və fəaliyyəti Azərbaycan xalqının milli şüurunun formalaşması, ictimai-siyasi düşüncənin inkişafı, özünümüdafiə və birliyə çağırış baxımından dönüş nöqtəsi oldu. Təşkilatın həm ideoloji, həm də praktiki fəaliyyəti Qafqaz tarixində, xüsusilə 1905–1907-ci illərin inqilabi hadisələri zamanı mühüm rol oynadı. Difai həm də öz dövrünün qabaqcıl ziyalılarını, maarifçi və ictimai xadimlərini bir araya gətirərək xalq arasında siyasi oyanışın və milli dirçəlişin bünövrəsini qoydu.

Difai partiyasının yaranma səbəbləri və tarixi fon

XIX əsrin sonlarında və XX əsrin əvvəllərində Rusiya imperiyasının tərkibində olan Azərbaycan torpaqlarında sosial, siyasi və milli ziddiyyətlər getdikcə kəskinləşirdi. Zaqafqaziya müsəlmanları, xüsusilə azərbaycanlılar, həm Rusiya dövlətinin, həm də bölgədə yaşayan erməni silahlı birləşmələrinin hücum və qətliamlarına məruz qalırdı. 1905–1906-cı illər Qafqazda erməni-azərbaycanlı qarşıdurmalarının, silahlı toqquşmaların və qətliamların kəskinləşdiyi dövrdür.

Bu hadisələrə cavab olaraq, azərbaycanlı ziyalılar və ictimai xadimlər arasında özünüqoruma, ictimai həmrəylik və təşkilatlanma ehtiyacı gündəmə gəldi. Belə bir şəraitdə, 1906-cı ildə Gəncədə Difai partiyası (tam adı: “Müsəlman Milli Müdafiə Təşkilatı – Difai”) yaradıldı. Onun məqsədi Azərbaycan əhalisini qorumaq, milli birlik yaratmaq və erməni silahlı dəstələrinin, eləcə də imperiya təzyiqlərinin qarşısında müdafiə mexanizmi formalaşdırmaq idi.

Difai partiyasının təşkili və struktur xüsusiyyətləri

Difai partiyasının yaradıcıları sırasında dövrün görkəmli ziyalıları, maarifçi və milli mübarizə tərəfdarları var idi. Onların arasında Məhəmməd ağa Şahtaxlı, Əli bəy Hüseynzadə, Fətəli xan Xoyski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Mirzə Şəfi Vazeh və digərləri xüsusi rol oynayıb.

Təşkilatın strukturuna gəlincə, Difai gizli və konspirativ əsasda fəaliyyət göstərirdi. Onun yerli komitələri Gəncə, Şuşa, Bakı, Tiflis, Naxçıvan, Qazax və digər şəhərlərdə yaradılmışdı. Difai üzvləri əsasən gənclər, ziyalılar, sənətkarlar və şəhər burjuaziyası arasında seçilirdi. Partiya öz sıralarında ciddi intizam və konspirasiya qaydalarına əməl edirdi.

Təşkilatın əsas bölmələri aşağıdakı istiqamətlər üzrə formalaşmışdı:

• Təhlükəsizlik və özünümüdafiə dəstələri
• Maarif və təbliğat işləri
• Maddi-texniki dəstək
• Siyasi əlaqələr və informasiya toplanması

Difai partiyasının ideoloji əsasları və proqramı

Difai partiyasının əsas ideologiyası milli özünüdərk, azərbaycançılıq, hüquq və ədalət prinsipləri üzərində qurulmuşdu. Partiyanın proqramında aşağıdakı prioritetlər ön plana çəkilirdi:

1. Azərbaycan xalqının fiziki və mədəni təhlükəsizliyinin təmin olunması;
2. Milli birliyin möhkəmləndirilməsi, ictimai həmrəyliyin artırılması;
3. Maarifçilik və savadlılığın yayılması;
4. Dini və milli tolerantlığın təbliği;
5. İctimai və iqtisadi hüquqların müdafiəsi.

Partiya öz proqramında zorakılığın deyil, məcburi müdafiənin, fərdi və kollektiv hüquqların qorunmasının tərəfdarı idi. Difai üzvləri humanist və maarifçi ideyaları yaymaqla yanaşı, xalqı təxribat və hücumlardan qorumaq üçün təşkilatlanmışdılar.

Difai partiyasının fəaliyyəti və əsas hadisələr

Difai partiyasının fəaliyyəti 1905–1917-ci illər arasında ən yüksək həddə çatdı. Bu dövrdə təşkilat əsasən erməni silahlı dəstələrinin və imperialist qüvvələrin hücumlarına qarşı silahlı müdafiə təşkil edir, azərbaycanlı əhalinin təhlükəsizliyini təmin edirdi. Həmçinin, rus idarəçiliyi dövründə məhkəmə və inzibati təzyiqlərə, vergilərin ədalətsiz bölüşdürülməsinə və ictimai bərabərsizliyə qarşı da mübarizə aparırdı.

Partiyanın fəaliyyəti bir neçə istiqamətdə həyata keçirilirdi:

• Müdafiə dəstələri təşkil olunurdu;
• Hücumların qarşısı alınır, azərbaycanlı kənd və şəhərlər qorunurdu;
• Siyasi maarifləndirmə işləri aparılır, qəzet və broşuralar nəşr edilirdi;
• Hüquq və sosial müdafiə tədbirləri hazırlanırdı.

Difai partiyasının fəaliyyəti nəticəsində bir çox azərbaycanlı kənd və şəhərləri erməni silahlı basqınlarından qorunmuş, ictimai-siyasi həyatda milli ruh və birliyə inam bərpa olunmuşdu.

Difai partiyasının Qafqaz siyasətində rolu və beynəlxalq əlaqələri

Difai partiyası təkcə Azərbaycanın daxilində deyil, Cənubi Qafqazın ümumi siyasi həyatında da təsirli rol oynadı. Təşkilat regionda fəaliyyət göstərən digər müsəlman təşkilatları ilə əməkdaşlıq edir, Zaqafqaziya müsəlmanlarının birliyi uğrunda çalışırdı. Difainin ideoloji və təşkilati fəaliyyəti sonradan “Müsavat” kimi daha böyük siyasi hərəkatların formalaşmasına zəmin yaratdı.

Beynəlxalq miqyasda, Difai partiyası Osmanlı imperiyasının və Avropa dövlətlərinin diqqətini çəkmiş, milli məsələnin Qafqazda həllinə dair dialoqlarda iştirak etməyə çalışmışdı.

Difai partiyasının tənəzzülü və irsi

1917-ci il fevral və oktyabr inqilablarından sonra Qafqazda siyasi qüvvələr nisbəti dəyişdi, Rusiya imperiyasının dağılması və müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ilə Difai partiyasının fəaliyyəti zəiflədi və təşkilat öz siyasi missiyasını yeni siyasi strukturlara ötürdü.

Bununla belə, Difai partiyası Azərbaycan milli istiqlal mübarizəsinin və dövlətçiliyinin tarixi irsində əhəmiyyətli yer tutdu. Onun təşkilati və ideoloji təcrübəsi sonrakı illərdə Azərbaycan siyasi və ictimai düşüncəsində davam etdirildi. Difai milli şüurun, təşkilatlanma və müqavimət ənənəsinin simvolu olaraq xalq yaddaşında qalır.

Difai partiyasının nümunəsində özünümüdafiə və ictimai həmrəylik

Difai partiyasının ən böyük nailiyyəti ictimai həmrəylik və özünümüdafiə ideyasını Azərbaycan cəmiyyətində dərinləşdirmək oldu. Təşkilatın fəaliyyəti göstərdi ki, milli birliyin, təşkilatlanmanın və maarifçiliyin gücü sayəsində xalq istənilən təhlükə və təhdidə qarşı çıxış edə bilər. Difai öz dövrünün sosial və siyasi çağırışlarına verdiyi cavabla Qafqaz xalqlarına, xüsusən də azərbaycanlılara bir nümunə oldu.

Difai partiyasının xatirəsi və müasir əhəmiyyəti

Bugünkü Azərbaycan üçün Difai partiyası tarix və milli yaddaşda öz yerini qoruyur. Təşkilatın təcrübəsi müstəqil dövlətçiliyin və vətəndaş cəmiyyətinin formalaşmasında aktual rol oynayır. Ziyalıların, maarifçilərin və xalqın birliyi sayəsində mümkün olmuş bu təşkilatlanma örnəyi bu gün də gənc nəsillər üçün ideya və ilham mənbəyidir.

Maraqlı faktlar və yadda qalan hadisələr

• Difai partiyasının bir sıra üzvləri sonradan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətində yüksək vəzifələr tutmuşdur.
• Təşkilatın nəşr etdirdiyi broşuralar və qəzetlər Qafqazda milli şüurun yayılmasında böyük rol oynamışdır.
• Difainin təşkilatlanma prinsipləri gizlilik, intizam və möhkəm əlaqələrə əsaslanırdı.

Difai partiyası Azərbaycan xalqının milli müqavimət və təşkilatlanma ənənəsinin simvolu, ictimai-siyasi oyanışın və milli birliyin təməl daşıdır. Bu irs Azərbaycan tarixinin parlaq səhifələrindən biri kimi daim yaddaşlarda qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar