Dıhyetül Kelbi : Kimdir? Tarixi,Dini Mənbələrdə Yeri

Dıhyetül-kelbî İslam tarixində, xüsusən də ilk İslam illərində, həm dini, həm ictimai, həm də mədəni səviyyədə xüsusi yer tutan bir şəxsiyyət və ifadədir. Onun adı əsasən İslam mənbələrində və klassik ədəbiyyatda rast gəlinir. Dıhyetül-kelbî, həzrət Məhəmməd peyğəmbərin səhabələrindən biri kimi tanınır və onun adı, xüsusən İslam təbliğatı, diplomatik missiyalar və bəzi fövqəladə hadisələrlə əlaqələndirilir. Eyni zamanda dıhyetül-kelbî adı bəzi ədəbiyyatlarda fərqli mənalarda işlədilmiş, folklor və dini mətnlərdə müxtəlif simvolik məna daşıyıb.

Azərbaycan oxucusu üçün bu ad, bəzən sırf dini mətnlərdə keçən, bəzən isə klassik şərq ədəbiyyatının sətirlərində rast gəlinən bir ifadə kimi səslənə bilər. Amma əslində dıhyetül-kelbî həm İslamın ilk dövrlərinin sosial və siyasi həyatında, həm də dini etiqad və ənənələrin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynayıb. Onun adı ilə bağlı maraqlı əhvalatlar, mifoloji və tarixi rəvayətlər, sufi və ədəbiyyat mətnləri mövcuddur. Məqalədə bu şəxsiyyətin kimliyi, fəaliyyəti, adı ətrafında yaranan məna və əhəmiyyət, eləcə də dıhyetül-kelbî ifadəsinin müxtəlif sahələrdə istifadəsi geniş təhlil olunur.

Dıhyetül-kelbî kimdir: tarixi və dini mənbələrdə yeri

Dıhyetül-kelbî (tam adı: Dıhya ibn Xalifə əl-Kelbî) hicrətin ilk illərində, yəni VII əsrdə yaşamış və həzrət Məhəmməd peyğəmbərin yaxın səhabələrindən biri kimi tanınmışdır. O, Bəni Kəlb qəbiləsindən idi və Yaxın Şərq tarixində, xüsusilə də İslamın yayılmasında oynadığı diplomatik rolla seçilib. Dıhyetül-kelbî ən çox, peyğəmbərin Roma imperatoruna göndərdiyi səfir missiyası ilə bağlı xatırlanır. Mənbələrdə onun olduqca yaraşıqlı, ağıllı və sözə qulaq asan bir şəxs olduğu qeyd edilir.

İslam tarixçiləri və səhabə bioqrafiyasında (əs-Siyər, Təbəri, İbn Sad və başqaları) dıhyetül-kelbînin peyğəmbərə olan sədaqəti, diplomatik səyləri, təbliğatı və elçilik missiyaları geniş təsvir edilib. Onun adı Quran və hədis şərhlərində, İslam tarixinin müxtəlif mərhələlərində, xüsusilə də Mədinə dövründə tez-tez çəkilir.

Dıhyetül-kelbî və Cəbrayıl: dini və mistik kontekst

Ən maraqlı məqam odur ki, İslam mənbələrində dıhyetül-kelbî ilə bağlı xüsusi bir inanış da mövcuddur. Belə ki, bir çox rəvayətə görə, Cəbrayıl mələyi bəzən yerə enərkən məhz dıhyetül-kelbînin surətində peyğəmbərin yanına gəlirdi. Bu fakt klassik İslam alimlərinin, xüsusən də hədisçilərin, təfsirçilərin və sufi yazarların yazılarında dəfələrlə qeyd edilib. Mənbələrdə belə qeyd olunur ki, dıhyetül-kelbî gözəl siması, səmimi davranışı və ağıllılığı ilə tanınırdı və bu səbəbdən Allahın elçisi olan Cəbrayıl tez-tez onun görkəmində təcəlli edirdi.

Bu fakt, həm dini-simvolik məna daşıyır, həm də insan gözəlliyinin ilahi rəmzi kimi təfsir edilir. Belə bir inanc, İslamın mənəvi və estetik baxış bucağında insan və mələk arasındakı əlaqələrin özünəməxsus interpretasiyasını əks etdirir.

Dıhyetül-kelbî və İslam diplomatiyası

Dıhyetül-kelbî İslam tarixində ilk beynəlxalq diplomatik missiyalardan birinin icraçısı olub. O, həzrət Məhəmmədin tapşırığı ilə Bizans imperatoru Herakliyə məktub aparan səfir olmuşdur. Bu səfər, İslam tarixində diplomatiyanın, siyasi əlaqələrin və İslamın beynəlxalq arenada tanıdılmasının başlanğıcı sayılır. Mənbələrdə qeyd olunur ki, dıhyetül-kelbî Romada yüksək səviyyədə qarşılanmış, peyğəmbərin mesajını imperatora çatdırmış və diplomatik etiketə tam uyğun davranış sərgiləmişdir.

Bu hadisə, İslamda diplomatiyanın, fərqli mədəniyyət və dinlərə hörmətin və elçi institutunun əsaslandığı ilkin nümunələrdəndir. Dıhyetül-kelbînin uğurlu səfirliyi İslam dövlətçiliyi tarixində yeni bir səhifə açmışdır.

Ədəbi və folklor kontekstində dıhyetül-kelbî

Dıhyetül-kelbî yalnız dini mənbələrdə deyil, klassik şərq ədəbiyyatında və Azərbaycan xalq söz yaradıcılığında da özünəməxsus iz buraxıb. Ərəb və fars klassik poeziyasında onun adı qəhrəmanlıq, sədaqət, gözəllik və diplomatiya simvolu kimi çəkilib. Sufi şeirlərində və dini lirikada, insan ruhunun ilahi gözəlliklə birləşməsi motivlərində dıhyetül-kelbî obrazı bəzən “gözəlliyin arxetipi”, bəzən isə mənəvi kamilliyin nümunəsi kimi təqdim edilib.

Azərbaycan ərazisində də dıhyetül-kelbî obrazı bəzən dini dastanlarda, xalq arasında danışılan rəvayətlərdə, mərasimlərdə və adət-ənənələrdə istinad nöqtəsinə çevrilib. Bu da dıhyetül-kelbînin yalnız tarixi şəxsiyyət yox, həm də mədəni simvol kimi yaşamasını təmin edib.

Dıhyetül-kelbînin xüsusiyyətləri və insani keyfiyyətləri

Tarixi mənbələrdə dıhyetül-kelbînin bir sıra insani və əxlaqi keyfiyyətləri xüsusi vurğulanır. O, yüksək zəkaya, danışıq qabiliyyətinə, səbrə, gözəl görünüşə və diplomatik bacarıqlara malik bir şəxs kimi təsvir olunur. Onun ətrafında toplanan rəvayətlər və tarixçilərin qeydləri göstərir ki, dıhyetül-kelbî daim ədalətli, sadiq və peyğəmbərə sədaqətli olub. Bəzi hədis məcmuələrində və səhabə bioqrafiyalarında onun cəsarəti, insanlara yardımı və ədalətli davranışı xüsusi qeyd edilir.

Dıhyetül-kelbî və İslam cəmiyyətində ictimai status

Dıhyetül-kelbî yalnız dini rəhbərin yaxın adamı olmaqla kifayətlənmirdi. O, həm də İslam cəmiyyətində ictimai nüfuz, söz sahibliyi və liderlik keyfiyyətləri ilə seçilirdi. Onun adı müsəlman icmalarında etibar, dürüstlük və diplomatik etiketlə assosiasiya olunurdu. Bu status ona cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində, xüsusən də Bəni Kəlb qəbiləsində böyük hörmət qazandırmışdı.

Dıhyetül-kelbî həm də İslamın dəyərlərinin – insani münasibət, sülh, dialoq və dözümlülük prinsiplərinin təcəssümü kimi çıxış edirdi. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, o, həm müsəlmanlar, həm də qeyri-müsəlmanlar tərəfindən bəyənilən və qəbul edilən şəxs olub.

Dıhyetül-kelbî və Cəbrayıl surətində təzahürün dini və fəlsəfi anlamı

Cəbrayılın dıhyetül-kelbî surətində peyğəmbərə gəlməsi dini təfəkkürdə ilahi və insani başlanğıcların bir-birinə yaxınlığını göstərən mühüm bir simvoldur. İslam fəlsəfəsində bu hadisə mələklərin insan simasında yerə enə bilməsi, ilahi mesajın insana ən uyğun və qəbulolunan formada çatdırılması kimi şərh olunur. Cəbrayıl kimi bir mələyin məhz dıhyetül-kelbîni seçməsi, həm də insan gözəlliyinin və saf niyyətin Allah qatında xüsusi yeri olduğunu vurğulayır.

Bu hadisə İslam dünyasında bədii ədəbiyyatda və dini rəvayətlərdə tez-tez işlənir, mənəvi paklıq və kamilliyin simvolu kimi təqdim olunur.

Dıhyetül-kelbînin adının folklorda və xalq arasında işlənmə formaları

Dıhyetül-kelbî adı təkcə ərəb mənbələrində deyil, İslam mədəniyyətinin yayıldığı bir çox regionlarda xalq folklorunda, lətifələrdə və dini mərasimlərdə işlənib. Bəzi bölgələrdə uşaqlara ad seçiləndə, yaxud dini mərasimlərdə dua və xatirə zamanı bu adın çəkilməsi xüsusi mənəvi güc sayılıb. İslam tarixini öyrənən tədqiqatçılar və etnoqraflar dıhyetül-kelbî obrazının zamanla simvollaşdığını, xalq şüurunda “diplomatik ağıl”, “gözəl əxlaq” və “ilahi rəmz” kimi möhkəmləndiyini bildirirlər.

Dıhyetül-kelbînin müasir mənada tədqiqi və aktual əhəmiyyəti

Müasir İslamşünaslıqda və ədəbiyyatşünaslıqda dıhyetül-kelbî obrazı hələ də aktualdır. O, yalnız tarixi və dini şəxsiyyət kimi deyil, həm də mədəni, ədəbi, bədii və fəlsəfi baxımdan tədqiq edilir. İslam diplomatiyası, mədəniyyətlərarası dialoq, dini tolerantlıq və gözəllik anlayışlarının araşdırılmasında bu obraz nümunə kimi göstərilir.

Dıhyetül-kelbînin siması bu gün də müsəlman cəmiyyətlərində insani keyfiyyətlərin, sədaqətin, dürüstlüyün və bəşəri dəyərlərin simvolu kimi yaşamaqdadır. Həmçinin, müxtəlif ədəbiyyat, teatr, film və sənət nümunələrində onun motivi işlənir.

Dıhyetül-kelbî İslam tarixində, dini və mədəni düşüncə sistemində bənzərsiz rol oynayan şəxsiyyətdir. O, yalnız peyğəmbərin səhabəsi və diplomatik elçi deyil, həm də insani gözəlliyin, əxlaqi kamilliyin və mənəvi dəyərlərin simvoludur. Cəbrayılın onun surətində peyğəmbərə gəlməsi hadisəsi isə dini-fəlsəfi baxımdan insan və ilahi varlıq arasında qırılmaz rabitənin bədii təcəssümüdür. Dıhyetül-kelbî obrazı keçmişdən bu günə qədər dini ədəbiyyatda, folklorda, klassik və müasir bədii əsərlərdə öz aktuallığını qoruyub saxlayır. Onun həyat yolu və nümunəsi, insani keyfiyyətlərin təbliği, sülh və dialoqun təşviqi baxımından hər zaman aktual və örnəkdir.

Ən Çox Verilən Suallar