Dinozavrlar Yer kürəsinin geoloji tarixində ən maraqlı və sirli canlılardan biri kimi hələ də alimləri və sadə insanları heyrətə gətirir. Onlar təxminən 230 milyon il əvvəl Trias dövründə ortaya çıxıb və 65 milyon il əvvəl Kretase dövrünün sonunda nəhəng qırılma nəticəsində tamamilə yox olublar. Bu müddət ərzində dinozavrlar Yer üzündə üstün mövqedə olub, minlərlə növ və formasiyalarda təkamül edərək ekosistemin ən böyük canlılarına çevriliblər. Dinozavrlar təkcə iri ölçüləri və qorxulu görünüşləri ilə deyil, həm də təkamül mexanizmləri, uyğunlaşma bacarıqları, ətraf mühitə təsirləri ilə də təbiətin inkişafında mühüm rol oynayıb. Bu canlılar yalnız paleontoloqlar üçün deyil, həm də bioloqlar, geoloqlar, ekologiya və təkamül elmi ilə maraqlanan hər kəs üçün öyrənilməyə dəyər unikal mövzudur.
Dinozavrların mənşəyi və təkamül yolu
Dinozavrlar arxosavrlar (Archosauria) adı verilən sürünənlər dəstəsinə aiddir. Onların ən yaxın qədim qohumları pterozavrlar və müasir quşlar hesab olunur. Ən qədim dinozavr qalıqları Cənubi Amerika, xüsusilə Argentina və Braziliya ərazilərində tapılıb və onların yaşının təxminən 230 milyon il olduğu müəyyənləşdirilib. Dinozavrlar Trias dövründə kiçik və sürətli yırtıcılar kimi ortaya çıxıb, Yura və Kretase dövrlərində isə həm ölçülərinə, həm də həyat tərzinə görə böyük müxtəliflik nümayiş etdiriblər.
Təkamül prosesində dinozavrlar iki əsas qrupa bölünüb: Saurischia (kərtənkələ-basinli) və Ornithischia (quş-basinli) dinozavrlar. Bu bölünmə onların çanaq quruluşundakı fərqlər və bəslənmə tipləri ilə bağlıdır. Saurischia daxilində Theropoda (yırtıcı, ikiayaqlı) və Sauropodomorpha (nəhəng, ot yeyən) dinozavrlar mövcuddur. Ornithischia isə əsasən ot yeyən, sosial həyat tərzi keçirən, müxtəlif qoruyucu strukturlara (zireh, buynuz, quyruq) malik növlərdir.
Dinozavrların əsas növləri və yaşayış mühiti
Dinozavrların müxtəlifliyi onların dünya üzrə müxtəlif qitələrə və iqlim şəraitinə yayılması ilə bağlıdır. Əsasən üç böyük dövrdə – Trias, Yura və Kretase dövrlərində fərqli növlər üstünlük təşkil edib. Ən məşhur dinozavr növləri aşağıdakı cədvəldə göstərilib:
| Növ | Qrupu | Qidalanma tipi | Uzunluq (m) | Dönəmi | Maraqlı xüsusiyyətlər |
|---|---|---|---|---|---|
| Tyrannosaurus | Theropoda | Ət yeyən | 12-13 | Kretase | Güclü çənə, böyük kəllə |
| Triceratops | Ornithischia | Ot yeyən | 8-9 | Kretase | Üç buynuz, qalxanvari baş |
| Stegosaurus | Ornithischia | Ot yeyən | 9 | Yura | Arxa bədənində lövhələr |
| Brachiosaurus | Sauropodomorpha | Ot yeyən | 18-25 | Yura | Uzun boyun, nəhəng ölçü |
| Velociraptor | Theropoda | Ət yeyən | 2 | Kretase | Sürətli və çevik bədən |
| Ankylosaurus | Ornithischia | Ot yeyən | 6-7 | Kretase | Zirehli bədən, top şəklində quyruq |
Dinozavrlar təkcə meşəlik və düzənlik sahələrdə deyil, həm də bataqlıq, yarımsəhralıq və dəniz sahilindəki ərazilərdə yaşayırdılar. Hər bir növün yaşadığı mühit və uyğunlaşma mexanizmi fərqli olub. Məsələn, Brachiosaurus kimi nəhəng ot yeyənlər yüksək ağaclarda qida tapır, Velociraptor və Tyrannosaurus isə ovçuluq və sürü ilə yaşamaq üçün uyğunlaşmışdı.
Dinozavrların anatomik və fizioloji xüsusiyyətləri
Dinozavrların əsas fərqləndirici xüsusiyyəti onların sümüklərinin və bədən quruluşunun unikallığıdır. Onlar çox vaxt böyük, güclü, qismən boşluqlu sümüklərə, güclü əzələlərə və xüsusi tənəffüs sisteminə malik olublar. İri ot yeyən dinozavrlar, məsələn, sauropodlar, olduqca uzun boyun və quyruqlara, dayanıqlı və sütunabənzər ayaqlara sahib idi. Yırtıcı theropodlarda isə iti dişlər, qısa ön ətraflar, uzun və güclü arxa ətraflar diqqət çəkirdi. Quşların birbaşa dinozavrlardan təkamül etməsi, onların tənəffüs və ürək-damar sistemlərinin, eləcə də sümük strukturlarının oxşarlığı ilə sübut olunur.
Bəzi dinozavr növləri bədənlərini qorumaq üçün qalxanlar, buynuzlar, iti quyruqlar və s. kimi adaptasiyalar qazanıb. Qeyd edilməlidir ki, bir sıra son araşdırmalar bir çox dinozavr növünün lələklərlə örtülü olduğunu, onların bədən temperaturunu tənzimlədiyini və bəlkə də, rəngli lələklərlə ünsiyyət qurduqlarını göstərir.
Dinozavrların qidalanma və davranış strategiyaları
Dinozavrlar qidalanmasına görə iki əsas qrupa bölünür: ot yeyənlər və ət yeyənlər. Ot yeyənlər (herbivorlar) nəhəng ölçüləri, uzun boyunları, çoxsaylı dişləri və bəzən də xüsusi fermentasiya orqanları ilə seçilirdi. Məsələn, Brachiosaurus və Triceratops kimi növlər gündə yüzlərlə kiloqram bitki ilə qidalanırdı. Ət yeyənlər (karnivorlar) isə kəskin dişlərə, sürətli hərəkətə və inkişaf etmiş ovçuluq instinktinə malik idilər. Tyrannosaurus rex və Velociraptor kimi yırtıcılar təkbaşına və ya qrup halında ov edir, bəzən isə digər dinozavr növlərini yemək üçün pusqu qururdular.
Dinozavrların sosial davranışı da fərqli idi. Bəzi növlər sürülər halında yaşayır və birlikdə hərəkət edirdilər, digərləri isə daha çox tək həyat tərzi keçirirdilər. Yuva qurmaq, balalarını qorumaq və birgə müdafiə strategiyaları bəzi ot yeyənlər üçün səciyyəvi idi.
Dinozavrların çoxalması və inkişafı
Dinozavrlar yumurta ilə çoxalan sürünənlərdir. Tapılmış fosillər göstərir ki, onların bir çox növü böyük ölçülü və sərt qabıqlı yumurta qoyur, bəzi növlər isə yuva quraraq yumurtalarını müdafiə edirdi. Maraqlıdır ki, bəzi dinozavr fosilləri üstündə ana fərdlərin izlərinə rast gəlinib və bu, valideyn qayğısı ilə bağlı müəyyən nəzəriyyələri dəstəkləyir.
Yumurtadan çıxmış balalar ilk dövrlərdə tam formalaşmamış olur və həyatlarının başlanğıcında tez-tez sürü tərəfindən müdafiə olunur. Bəzi növlərdə isə balalar müstəqil yaşamağa məcbur idilər. Dinozavrların inkişafı, böyümə sürəti və ömür uzunluğu növdən asılı olaraq dəyişirdi. Bəzi iri növlər on illərlə, kiçik theropodlar isə cəmi bir neçə il yaşayırdı.
Dinozavrların məhv olmasının səbəbləri
Dinozavrların yoxa çıxması Yer tarixində ən böyük kütləvi məhvolma hadisələrindən biridir. Ən geniş yayılmış elmi hipotezlərdən biri böyük bir meteoritin Yerə düşməsi və nəticədə iqlim dəyişikliyi, qlobal qaranlıq, temperaturun kəskin enməsi və bitki örtüyünün məhv olmasıdır. Bu, ərzaq zəncirində kaskad təsirlər yaradıb və xüsusilə iri dinozavrların yox olmasına səbəb olub.
Digər nəzəriyyələr arasında vulkanik partlayışlar, okeanların səviyyəsində dəyişikliklər və digər geoloji hadisələr də göstərilir. Amma bütün tədqiqatlar bir məqamda birləşir: dinozavrlar tək bir səbəbdən deyil, müxtəlif kompleks ekoloji və kosmik faktorların təsirindən Yer üzündən silinib.
Dinozavrların müasir biologiyadakı rolu və elmi əhəmiyyəti
Dinozavrların tədqiqi yalnız keçmişi öyrənmək üçün deyil, həm də müasir biologiya, paleontologiya, təkamül və hətta iqlim dəyişikliyi üzrə yeni yanaşmaların formalaşmasına səbəb olub. Quşların dinozavrlardan təkamül etməsi, bəzi xüsusiyyətlərin (lələklər, yumurta qoyma, bədən quruluşu) bu günə gəlib çatması elm üçün böyük əhəmiyyət kəsb edir. Dinozavr fosilləri Yerin geoloji tarixinin müxtəlif mərhələlərini, iqlim və ekosistem dəyişikliklərini anlamaq üçün bənzərsiz məlumat mənbəyidir.
Bu gün bir çox muzeylərdə dinozavr skeletləri nümayiş etdirilir, elmi tədqiqatlar aparılır, hətta yeni növlər və qalıqlar aşkar edilir. Dinozavrlar həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün maraqlı mövzudur və onların öyrənilməsi Azərbaycanda da elmə marağın artmasına səbəb olub.
Dinozavrlar haqqında Azərbaycanda aparılan tədqiqatlar və tapıntılar
Azərbaycanda dinozavrların izlərinə birbaşa rast gəlinməsə də, ölkənin müxtəlif geoloji qatlarında mezozoy dövrünə aid fosillər və bitki izləri tapılıb. Xüsusilə Kiçik Qafqazda və Abşeron yarımadasında aşkar edilmiş bəzi daşlaşmış izlər və mikrofosillər dinozavrların yaşadığı dövrlərdə bu ərazilərin iqlimi və təbiəti haqqında mühüm məlumatlar verir. Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və digər elmi qurumlarda paleontologiya və qədim həyat tarixi üzrə araşdırmalar aparılır.
Dinozavrların təsviri və təsnifatının izahı
Dinozavrların təsnifatı onların çanaq quruluşuna, qidalanma tipinə, həyat tərzinə, ölçüsünə və digər anatomo-fizioloji xüsusiyyətlərinə görə həyata keçirilir. Aşağıdakı kimi əsas fərqləri bölmək olar:
- Saurischia: Kərtənkələ-basinli dinozavrlar; bu qrupda theropod (yırtıcı) və sauropod (ot yeyən nəhənglər) növlər var.
- Ornithischia: Quş-basinli dinozavrlar; əsasən ot yeyən və sosial həyat tərzi keçirən növlərdir.
- Theropoda: İkiayaqlı, əsasən ət yeyən dinozavrlar (Tyrannosaurus, Velociraptor).
- Sauropodomorpha: Dördayaqlı, nəhəng ot yeyənlər (Brachiosaurus, Diplodocus).
- Hadrosauridae: Ördəkburunlu ot yeyənlər.
- Ceratopsidae: Buynuzlu və qalxanlı ot yeyənlər (Triceratops).
- Ankylosauria: Zirehli dinozavrlar.
Bu təsnifat onların təkamül yolunu və müxtəlif ekoloji nişlərdə uğurla yaşamalarını izah edir.
Dinozavrlar Yer tarixinin ən sirli, maraqlı və öyrədici canlılarından biri kimi, həm elmi, həm də mədəni baxımdan bəşəriyyətin diqqət mərkəzindədir. Onların təkamül yolu, müxtəlifliyi, yox olma səbəbləri və müasir canlılarla əlaqələri öyrəndikcə, həyatın və təbiətin nə qədər mürəkkəb və zəngin olduğunu bir daha dərk etmək mümkün olur. Dinozavrların tədqiqi gənclərdə elmi marağı, yaradıcı düşüncəni və təbiətə sevgini artırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dinozavrlar təxminən 230 milyon il əvvəl Trias dövründə ilk dəfə Cənubi Amerikada, xüsusilə Argentina və Braziliya ərazilərində ortaya çıxıb. Onlar sonradan bütün qitələrə yayıldı və geoloji dövrlərdə fərqli növlərə təkamül etdilər.
Əsas növlərə Saurischia (kərtənkələ-basinli) və Ornithischia (quş-basinli) dinozavrlar daxildir. Saurischia qrupunda theropodlar və sauropodlar, Ornithischia-da isə triceratops, steqosaurus, ankylosaurus kimi ot yeyənlər üstünlük təşkil edir.
Dinozavrlar əsasən iki qrupa bölünürdü: ot yeyənlər (herbivorlar) və ət yeyənlər (karnivorlar). Ot yeyənlər bitkilərlə, ət yeyənlər isə digər heyvanlarla və ya dinozavrlarla qidalanırdılar.
Dinozavrlar yumurta ilə çoxalırdı. Dişi fərdlər yuva qurur, yumurta qoyur və bəzi növlərdə ana və ya sürü tərəfindən balalara qayğı göstərilirdi.
Ən geniş qəbul edilən səbəb böyük meteoritin Yerə düşməsi və qlobal iqlim dəyişikliyidir. Bununla yanaşı, vulkanik partlayışlar və ekoloji dəyişikliklər də səbəblər sırasında göstərilir.
Dinozavrlar Trias, Yura və Kretase dövrlərində (təxminən 230–65 milyon il əvvəl) müxtəlif qitələrdə və iqlim zonalarında yaşayıblar.
Dinozavrların sümükləri güclü, bədənləri müxtəlif ölçülərdə, bəzilərində lələklər, digərlərində buynuz və zirehlər mövcud idi. Onlarda bədən temperaturunun tənzimlənməsi və effektiv tənəffüs sistemi olub.
Müasir quşlar theropod dinozavrlardan təkamül edib. Bunu onların sümükləri, lələkləri və yumurta qoyma qabiliyyəti sübut edir. Bir çox theropodlarda lələklərin izlərinə rast gəlinib.
Fosillər paleontoloji qazıntılar zamanı tapılır. Onlar Yerin geoloji tarixinin, canlıların təkamülünün, iqlim və ekosistemlərin araşdırılması üçün vacib elmi mənbədir.
Azərbaycanda birbaşa dinozavr skeletlərinə rast gəlinməsə də, Mezozoy dövrünə aid fosil və bitki izləri, bəzi daşlaşmış qalıqlar tapılıb. Bu tapıntılar ölkənin qədim təbiəti barədə mühüm elmi məlumat verir.
