“-Dıqca” Şəkilçisi : Qrammatik Funksiyaları, Sintaktik Mövqeyi

Azərbaycan dili zəngin şəkilçi sistemi və söz yaradıcılığı imkanları ilə seçilən türkdilli dillərdən biridir. Şəkilçilər, xüsusilə də feli şəkilçilər, nitqin müxtəlif məna çalarlarını ifadə etmək, hərəkət və proseslərin xarakterini, zaman və ardıcıllığını göstərmək baxımından mühüm rol oynayır. Bu şəkilçilər arasında “-dıqca” şəkilçisi də xüsusi yer tutur. “-Dıqca” şəkilçisi həm məna, həm də funksiya baxımından dilimizdə mühüm rol oynayan zamanlıq və şərtlik bildirən feli şəkilçilərdəndir.

“-Dıqca” şəkilçisi Azərbaycan dilində adətən fel köklərinə qoşularaq, hadisə və ya prosesin davamlılıq, paralellik, şərt və ya müqayisə anlamını ifadə edir. O, danışıqda və yazıda geniş işlənən, cümləyə canlılıq, axıcılıq və dinamiklik gətirən məhsuldar morfemdir. Müasir ədəbi dildə, eləcə də müxtəlif şivə və dialektlərdə “-dıqca” şəkilçisinin tətbiqi və semantik imkanları bir qədər fərqlənə bilər, lakin əsas funksiyası dəyişməz qalır.

“-dıqca” şəkilçisinin mənşəyi və tarixi

“-Dıqca” şəkilçisinin kökləri qədim türk dillərinə, xüsusilə oğuz qrupuna aid olan dillərin morfoloji sisteminə dayanır. Ən qədim yazılı abidələrdə (Orxon-Yenisey yazıları, Divani Lüğət-it-Türk və s.) bu şəkilçinin analoqları, xüsusilə zaman və şərt bildirən formalar aşkar olunur. Əsrlər boyu Azərbaycan dilinin inkişafında bu şəkilçi əsasən fel köklərinə əlavə olunaraq, prosesin davamlılığı və ardıcıllığı ilə bağlı mənalar yaratmaq üçün istifadə edilmişdir. “-Dıqca” şəkilçisi həm klassik, həm də müasir ədəbi dildə məhsuldarlığını saxlamışdır və bu gün də dilin aktiv morfoloji vasitələrindən biri sayılır.

“-dıqca” şəkilçisinin quruluşu və fonetik variantları

“-Dıqca” şəkilçisi fonetik qaydalara və ahəng qanununa uyğun olaraq bir neçə variantda işlənir:

• -dıqca
• -diqcə
• -duqca
• -düqcə

Məsələn:
Artdıqca, böyüdükcə, oxuduqca, gəldikcə, işlətdikcə.

Sait və samit uyğunlaşmasına əsasən, şəkilçi uyğun formada söz kökünə birləşir. Dilimizdə ahəng qanunu prinsipi olduğu üçün şəkilçi həm kobud, həm incə saitli sözlərə asanlıqla əlavə olunur və tələffüz qaydaları pozulmur.

“-dıqca” şəkilçisinin qrammatik funksiyaları

1. Zaman və paralellik bildirən funksiya

“-Dıqca” şəkilçisi əsasən hərəkətin davamı, prosesin irəliləməsi və ya iki və ya daha çox hərəkətin eyni zamanda baş verməsi mənasını ifadə edir. Bu zaman feli sifət və ya feli zərf yaradır, cümləyə dinamiklik və məna dərinliyi gətirir.

Məsələn:
Sən böyüdükcə arzuların da dəyişir.
Qaranlıq artdıqca işıqlara ehtiyac çoxalır.

Burada “böyüdükcə”, “artdıqca” sözləri prosesi və dəyişiklikləri birbaşa zaman ardıcıllığı və paralellik prizmasında göstərir.

2. Şərt və müqayisə mənası

Bəzən “-dıqca” şəkilçisi fel kökünə qoşulanda şərt və ya müqayisə məna çalarlarda işlənir. Hadisələrin inkişafı, dəyişən vəziyyətlər və səbəb-nəticə əlaqələri bu şəkilçi vasitəsilə ifadə olunur.

Məsələn:
Kitab oxuduqca biliyin artır.
O, məşq etdikcə güclənir.

Burada bir prosesin gedişində paralel olaraq digər prosesin, dəyişmənin, artım və ya azalmağın baş verdiyi bildirilir.

3. Müqayisəli və mücərrəd mənalar

“-Dıqca” şəkilçisi həm də insanın daxili aləmini, psixoloji və emosional dəyişiklikləri, zamanla baş verən keyfiyyət dəyişmələrini ifadə etmək üçün işlənir.

Məsələn:
Zaman keçdikcə insanlar dəyişir.
Dünyanı gəzib gördükcə insanın dünyagörüşü genişlənir.

Bu kimi nümunələrdə “-dıqca” şəkilçisi feli sifət-zərf kimi çıxış edərək cümləyə dərin mənalı paralel inkişaf, dəyişmə və müqayisə çalarlığı əlavə edir.

“-dıqca” şəkilçisinin sintaktik mövqeyi

Bu şəkilçi ilə yaranan sözlər əsasən feli sifət və ya zərf kimi çıxış edir, cümlədə zaman, şərt və ya səbəb əlaqəsini bildirir. Əksər hallarda əsas cümlənin felinə və ya baş hərəkətə paralel və ya müqayisəli münasibət yaradır.

Məsələn:
Çətinlikləri aradan qaldırdıqca, özünə inam artır.
Həyat təcrübəsi topladıqca insan müdrikləşir.

Ədəbi dildə və publisistik üslubda “-dıqca” şəkilçisinin yeri

Bədii ədəbiyyatda, publisistik yazılarda, elmi və tədris mətnlərində “-dıqca” şəkilçisi xüsusilə prosesi, inkişafı və dəyişiklikləri təsvir etmək üçün geniş istifadə olunur. Məsələn, roman və hekayələrdə qəhrəmanın dəyişən daxili aləmini, publisistik yazılarda ictimai hadisələrin inkişafını, elmi məqalələrdə isə eksperiment və müşahidə nəticələrində baş verən dəyişiklikləri ifadə etmək üçün bu şəkilçi böyük imkanlar yaradır.

Məsələn:
Oxuduqca yeni fikirlər kəşf etdik.
Araşdırmalar dərinləşdikcə nəticələr aydınlaşır.

“-dıqca” şəkilçisinin frazeologiyada və gündəlik danışıqda işlənməsi

Azərbaycan dilinin canlı danışıq tərzində və frazeologiyasında da “-dıqca” şəkilçisi ilə yaradılan ifadələr geniş yayılıb. İnsanlar gündəlik həyatlarında müəyyən proses və dəyişiklikləri, hiss və duyğuları, zaman və münasibətləri bu şəkilçi vasitəsilə qısa, lakin aydın şəkildə ifadə edirlər.

Məsələn:
İşlədikcə bacarıq artır.
Düşündükcə həqiqətə yaxınlaşırsan.
Sənə baxdıqca xatirələrim yenilənir.

“-dıqca” şəkilçisinin digər şəkilçilərlə fərqi

“-Dıqca” şəkilçisi ilə “-an/-ən” (indiki zaman feli sifəti), “-acaq/-əcək” (gələcək zaman), “-dıq” (keçmiş zaman partisip) şəkilçiləri arasında əsas fərq onların bildirdiyi zaman və proses münasibətlərindədir. “-Dıqca” əsasən hərəkətin ardıcıllığını, davamlılığını, paralellik və müqayisə məqamını göstərir, digərləri isə konkret zaman, arzu və ya şəxs bildirir.

Dialekt və şivələrdə “-dıqca” şəkilçisinin forması

Azərbaycan dilinin bəzi dialekt və şivələrində “-dıqca” şəkilçisinin tələffüz və morfoloji variantları ola bilər. Lakin əsasən ədəbi dildə işlədilən “-dıqca”, “-diqcə”, “-duqca”, “-düqcə” formaları qəbul edilir. Bu formalarda əsas prinsip sait və samitlərin ahəng qanununa uyğun uyğunlaşmasıdır.

“-dıqca” şəkilçisinin tədrisi və tətbiqində nümunələr

Azərbaycan dilinin tədrisində bu şəkilçi əsasən feli sifət və zərf mövzuları izah edilərkən xüsusi nümunələrlə öyrədilir. Şagirdlərə hadisə və proseslərin zamanla, paralel və ya şərt şəraitində baş verməsini göstərmək üçün “-dıqca” şəkilçili sözlərdən istifadə nümunələri verilir.

Məsələn:
Gəzib gördükcə təcrübən artır.
Əmək sərf etdikcə nəticə əldə edirsən.

“-dıqca” şəkilçisi ilə qurulmuş bədii və elmi nümunələr

Azərbaycan klassik və müasir ədəbiyyatında, elmi əsərlərdə “-dıqca” şəkilçisinin imkanlarından tez-tez istifadə olunub. Şairlər, yazıçılar qəhrəmanların, hadisələrin inkişafını, zamandakı dəyişiklikləri, psixoloji və ictimai prosesləri ifadə etmək üçün bu şəkilçidən bəhrələniblər.

Məsələn:
Düşündükcə içimdə yeni bir dünyagörüşü yaranır.
Oxuduqca həyatın mənasını dərk edirəm.

“-Dıqca” şəkilçisi Azərbaycan dilində prosesin davamı, ardıcıllığı, paralellik və müqayisə mənalarını ifadə edən ən məhsuldar şəkilçilərdən biridir. Onun köməyi ilə nitqə dinamiklik, axıcılıq, inkişaf, dəyişmə və paralel hadisələrə münasibət çaları əlavə olunur. Həm gündəlik, həm bədii, həm də elmi üslubda geniş istifadə olunan bu şəkilçi dilimizin zənginlik və ifadə imkanlarını artırır, müxtəlif məna çalarlarını dəqiq və yığcam şəkildə ifadə etməyə şərait yaradır. Azərbaycan dilinin morfoloji və sintaktik sistemində “-dıqca” şəkilçisinin rolu və əhəmiyyəti həmişə böyük olaraq qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar