Diqqət Çatışmazlığı və Hiperaktivlik Pozuntusu (DÇHP): Mahiyyəti, Səbəbləri

Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu (DÇHP, DEHB, ingiliscə: ADHD — Attention Deficit Hyperactivity Disorder) uşaqlıqdan başlayan, bəzən isə yetkinlik dövründə də davam edən, diqqətin toplanmasında, davranışların idarə edilməsində və impulsivliyin ön planda olduğu neyropsixiatrik pozuntudur. DÇHP ən çox yayılmış uşaq ruhi pozuntularından biridir, lakin yetkinlərdə də rast gəlinə bilər. Bu pozuntu, insanın tədris, iş, sosial münasibət, ailə və gündəlik fəaliyyətlərində davamlı çətinliklərə səbəb olur. Həm fərdin, həm də ailənin, cəmiyyətin rifahına təsir edə bilər.

Tarixi və Terminologiya

DÇHP anlayışı XIX əsrdən etibarən müxtəlif psixiatriya və nevrologiya mənbələrində təsvir olunub. İlk dəfə “qüsurlu əxlaq idarəçiliyi” kimi tanınıb, sonradan isə diqqət və davranış problemlərinin xüsusi sindrom kimi araşdırılmasına başlanıb.

XX əsrin ortalarından etibarən “minimal beyin disfunksiyası”, “hiperaktiv uşaq sindromu”, “diqqət çatışmazlığı sindromu” kimi müxtəlif adlarla tanınıb. Hal-hazırda ən çox istifadə olunan beynəlxalq termin ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) və Azərbaycan dilində Diqqət Çatışmazlığı və Hiperaktivlik Pozuntusudur.

DÇHP-nin Növ və Tipləri

DÇHP diaqnozu alan fərdlər arasında simptomların üstünlük təşkil etdiyi forma və tip fərqləri müşahidə olunur. ABŞ Psixiatrlar Assosiasiyasının (DSM-5) təsnifatına görə, DÇHP-nin üç əsas tipi mövcuddur:

• Diqqət çatışmazlığı üstünlük təşkil edən tip: Əsasən diqqətin yayılması, unutqanlıq, tapşırıqları sona çatdıra bilməmək kimi problemlərlə xarakterizə olunur.
• Hiperaktivlik və impulsivlik üstünlük təşkil edən tip: Davranışda həddindən artıq hərəkətlilik, sakit otura bilməmək, tez qərar vermək, səbirli olmamaq, sırasını gözləyə bilməmək.
• Birləşmiş tip: Həm diqqət çatışmazlığı, həm də hiperaktivlik və impulsivlik əlamətləri paralel müşahidə olunur.

Bu tiplər xəstənin yaşına, cinsinə, fərdi xüsusiyyətlərinə görə dəyişə və zamanla bir tip digərinə keçə bilər.

DÇHP-nin Əsas Əlamətləri

DÇHP-nin ən vacib və xarakterik əlamətləri aşağıdakılardır:

Diqqət çatışmazlığı ilə bağlı əlamətlər:

• Tapşırıqlara və dərslərə diqqəti cəmləşdirə bilməmək;
• Dərs və ya iş əsnasında tez-tez diqqətin yayınması;
• İzlənməsi və ardıcıllığı tələb edən tapşırıqları bitirə bilməmək;
• Asanlıqla unudqan olmaq, tez-tez əşyalarını itirmək;
• Detallara diqqətsizlik səbəbindən səhvlər etmək;
• Danışıq və ya tapşırıqlar zamanı tez bezmək.

Hiperaktivlik və impulsivlik ilə bağlı əlamətlər:

• Daim tərpənmək, əlləri və ya ayaqları oynatmaq, yerində sakit dayana bilməmək;
• Parta və ya stulda uzun müddət sakit otura bilməmək;
• Davamlı danışmaq, söz kəsmək, suallara tam qulaq asmadan cavab vermək;
• Sırasını gözləməkdə çətinlik;
• Tez qıcıqlanmaq və emosiyaların idarəsində problem.

Bu əlamətlərin gündəlik həyatın bir neçə sahəsində — məktəb, ev, dostluq münasibətləri və s. — ən azı 6 aydan çox davam etməsi diaqnoz üçün vacibdir.

DÇHP-nin Yayılması və Statistikası

DÇHP bütün dünyada uşaqlar arasında ən çox diaqnoz qoyulan neyropsixiatrik pozuntulardan biridir. Beynəlxalq statistikaya görə:

• Uşaq yaşlarında rastgəlmə tezliyi 5-10% arasıdır.
• Oğlanlarda qızlara nisbətən 2-3 dəfə daha çox rast gəlinir.
• Hər 20 uşaqdan 1-də DÇHP ola bilər.
• Yetkinlərdə də bu pozuntu müşahidə edilir, lakin uşaqlara nisbətən daha az qeyd olunur (1-3%).

Bu rəqəmlər ölkədən-ölkəyə, sosial-mədəni və diaqnostik yanaşmalardan asılı olaraq dəyişə bilər.

DÇHP-nin Səbəbləri

DÇHP-nin yaranmasında müxtəlif amillər iştirak edir. Tədqiqatlar göstərir ki, bu pozuntunun dəqiq tək səbəbi yoxdur; genetik, bioloji, psixoloji və sosial faktorların vəhdəti rol oynayır:

Genetik faktorlar

DÇHP-nin ailədə, xüsusilə valideyn və qohumlarda daha çox müşahidə edilməsi irsi meylliliyi göstərir. Əkizlər üzərində aparılan tədqiqatlar da genetik amilin təsdiqini tapır.

Beyin strukturu və funksiyası

Müasir neyroimaging tədqiqatları, DÇHP-li uşaqlarda bəzi beyin bölgələrinin (xüsusən ön alın payı, bazal nüvələr) funksional və struktur fərqliliklərə malik olduğunu göstərir. Neyrotransmitterlərin (dopamin, noradrenalin) fəaliyyəti də mühüm rol oynayır.

Ətraf mühit və prenatal faktorlar

Ananın hamiləlik zamanı siqaret, alkoqol, bəzi dərmanlar qəbul etməsi, zərərli maddələrə məruz qalması, erkən doğuş, aşağı doğum çəkisi, doğuş zamanı oksigen çatışmazlığı kimi faktorlar DÇHP riskini artıra bilər.

Psixososial amillər

Ailə mühiti, valideynlərin münasibəti, erkən yaşda travmatik hadisələr və sosial streslər DÇHP simptomlarını ağırlaşdıra və ya üzə çıxara bilər. Lakin təkcə sosial amillər pozuntunun yaranmasına səbəb olmur.

DÇHP-nin Diaqnozu

DÇHP diaqnozunun qoyulması peşəkar psixiatr, uşaq psixoloqu və ya nevroloq tərəfindən aparılır. Diaqnozun dəqiq olması üçün aşağıdakılar vacibdir:

• Uşaq və valideyn ilə ətraflı müsahibə, inkişaf tarixçəsi və simptomların təhlili;
• Müəllim və digər ailə üzvlərinin müşahidələri;
• Standart psixoloji testlər və sorğular;
• Simptomların fərqli mühitlərdə və müxtəlif dövrlərdə müşahidə olunması;
• Bənzər simptomlarla təzahür edən digər xəstəlik və pozuntuların (autizm, anksiyete, depressiya və s.) istisna edilməsi.

Diaqnozun qoyulması üçün ən çox istifadə olunan beynəlxalq meyarlar DSM-5 və ICD-10 təsnifat sistemləridir.

DÇHP və Digər Psixi Pozuntular

DÇHP tez-tez digər psixi pozuntular və problemlərlə yanaşı müşahidə olunur. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

• Öyrənmə pozuntuları (disleksiya, diskalkuliya və s.)
• Davranış pozuntuları (oppozision pozuntu, aqressivlik və s.)
• Anksiyete və depressiya
• Tiki və obsesiv-kompulsiv pozuntu
• Autizm spektoru pozuntuları

Bir neçə pozuntunun bir arada olması diaqnoz və müalicə planının daha diqqətlə qurulmasını tələb edir.

DÇHP-nin Müalicə Yanaşmaları

DÇHP-nin müalicəsi kompleks və fərdi yanaşma tələb edir. Adətən, aşağıdakı istiqamətlər əsas sayılır:

Farmakoloji (dərman) müalicə

Ən təsirli üsullardan biridir, xüsusilə orta və ağır hallarda istifadə olunur. Ən çox istifadə olunan dərmanlar:

• Stimulantlar: Metilfenidat (Ritalin, Concerta), Amfetamin türevləri.
• Stimulant olmayanlar: Atomoksetin, Guanfacin.

Dərmanlar yalnız həkim təyinatı ilə və davamlı nəzarət altında qəbul edilməlidir. Yan təsirlərə görə dozaj və dərman seçimi fərdi aparılır.

Psixoterapiya və davranış terapiyası

• Fərdi və ailə terapiyası
• Davranış modifikasiyası proqramları
• Sosial bacarıqların inkişafı
• Məktəb və müəllim dəstəyi

Təhsil dəstəyi və xüsusi proqramlar

• Fərdi tədris planları, xüsusi müəllim köməyi
• Dərslərdə diqqəti artırmaq üçün uyğun mühitin yaradılması

Valideyn və ailə dəstəyi

Valideynlərin məlumatlandırılması, stresslə baş etmə yolları, davranış idarəsi üçün məsləhətlər və valideyn dəstəyi vacibdir.

DÇHP-də Gündəlik Həyat və Məktəb Problemləri

DÇHP-li uşaqlar və yeniyetmələr gündəlik həyatda aşağıdakı çətinliklərlə qarşılaşa bilər:

• Dərslərə fokuslanmaqda çətinlik;
• Tapşırıqları unutmaq və ya tamamlaya bilməmək;
• Müəllim və sinif yoldaşları ilə münasibət problemləri;
• Davranış qaydalarına riayət etməmək;
• Davamlı hərəkət, səs-küy yaratmaq, sırasını gözləyə bilməmək.

Valideynlər və müəllimlər uşaqlara fərdi yanaşmalı, onların güclü tərəflərini inkişaf etdirməyə və sosial adaptasiyasını asanlaşdırmağa kömək etməlidirlər.

DÇHP-nin Yetkinlik Dövründə Təsiri

Əvvəllər düşünülürdü ki, DÇHP yalnız uşaqlara xasdır və yaş artdıqca keçib gedir. Lakin tədqiqatlar göstərib ki, DÇHP simptomları yetkinlikdə də davam edə və ya yenidən üzə çıxa bilər. Yetkinlərdə bu pozuntu aşağıdakılarla xarakterizə oluna bilər:

• Zəif planlaşdırma və zaman idarəetməsi;
• Unutqanlıq, təşəbbüssüzlük, tez sıxılma;
• Davamlı iş və ya münasibət dəyişiklikləri;
• İmpulsiv qərarlar, emosional sabitliyin pozulması;
• Sosial və ailə münasibətlərində çətinliklər.

Yetkinlikdə DÇHP-nin düzgün tanınması və müalicə olunması sosial və peşəkar həyat keyfiyyətini artırır.

DÇHP ilə Bağlı Stereotiplər və Miflər

DÇHP ətrafında bir sıra mif və yanlış fikirlər yayılıb. Bunlara aydınlıq gətirmək vacibdir:

• “DÇHP tərbiyəsizliyin və ya valideyn səhvinin nəticəsidir.” Bu, səhv yanaşmadır; DÇHP-nin əsas səbəbləri bioloji və genetikdir.
• “DÇHP yalnız uşaqlara xasdır.” Xeyr, bu pozuntu yetkinlik dövründə də davam edə bilər.
• “DÇHP dərmanlarla asanlıqla müalicə olunur.” Dərmanlar əlamətləri azalda bilər, lakin kompleks və davamlı müalicə vacibdir.
• “Bütün hiperaktiv uşaqlarda DÇHP var.” Bütün hərəkətli uşaqlar DÇHP-lidir demək deyil; diaqnoz peşəkar həkim tərəfindən qoyulmalıdır.

DÇHP-nin Qarşısının Alınması və Profilaktikası

DÇHP genetik və bioloji əsaslara söykəndiyi üçün tam profilaktika mümkün olmasa da, risk faktorlarının azaldılması və erkən müdaxilə mühümdür:

• Hamiləlik dövründə sağlam həyat tərzi və düzgün qidalanma;
• Ana və uşağın zərərli maddələrdən uzaq olması;
• Uşaqlarda sosial və psixoloji dəstək;
• Ailədə mehriban və dəstəkləyici mühitin yaradılması;
• Erkən diaqnoz və müalicəyə başlamaq.

DÇHP ilə Uğur Hekayələri

DÇHP diaqnozu qoyulmuş bir çox insan uğurlu təhsil, karyera və şəxsi həyata sahib ola biliblər. Tarixdə, incəsənətdə, elmdə və idmanda bu pozuntunun öhdəsindən gələn məşhur simalar var. Əsas odur ki, fərdin güclü tərəfləri dəyərləndirilsin, cəmiyyət və ailə onları dəstəkləsin, doğru terapiya seçilsin.

DÇHP Əlamətləri və Müqayisəli Yanaşma

Diqqət çatışmazlığı və hiperaktivlik pozuntusu (DÇHP) — həm uşaqlıq, həm də böyüklük dövründə insan həyatına ciddi təsir göstərən, çoxfaktorlu və kompleks bir neyropsixiatrik pozuntudur. Bu sindromun əlamətləri — davamlı diqqət yayılması, hiperaktivlik və impulsivlik — fərdin təhsil, iş, sosial münasibət və gündəlik fəaliyyətini xeyli çətinləşdirə bilər. DÇHP-nin yaranmasında əsas səbəblər arasında genetika, beyin funksiyaları, ətraf mühit və sosial faktorların vəhdəti mühüm rol oynayır. Düzgün diaqnozun qoyulması və fərdi yanaşmaya əsaslanan müalicə və dəstək proqramlarının tətbiqi uşaqların və böyüklərin potensialını üzə çıxarmaqda, onların cəmiyyətə uğurla inteqrasiya olmasında, həyat keyfiyyətinin yüksəlməsində əsas rol oynayır.

Ən Çox Verilən Suallar