Azərbaycanın pul tarixini araşdırarkən diqqətimizi mütləq cəlb edən iki əsas vahid var: əsrlər boyunca Yaxın Şərq ticarətinin əsası olmuş dirhəm və müasir dövrümüzdə ölkənin maliyyə simvoluna çevrilmiş manat. Dirhəmin gümüş əsası, İpək Yolunun can damarı sayılan bazarlarda güvənli ödəmə vasitəsi kimi möhkəmlənməsinə səbəb oldu. Manat isə müxtəlif dövrlərdə fərqli siyasi sistemlərin təsiri altında yenidən dəyərləndi, lakin hər zaman ölkənin iqtisadi müstəqilliyini əks etdirən bir göstərici rolunu oynadı. Hər iki vahid öz dövrünün valyuta arxitekturasının ayrılmaz hissəsi kimi yalnız alış-verişi deyil, həm də tarixi hadisələri, siyasi dəyişiklikləri və ictimai münasibətləri işıqlandırdı. Dirhəm-manat mövzusu, faktiki olaraq, Azərbaycan monetar mədəniyyətinin indi və keçmişdə necə formalaşdığını anlamaq üçün bir pəncərədir: dirhəmin sikkə kimi gümüş tərkibi, müxtəlif xərac sistemlərində və dövlət borclarının ödənilməsindəki payı; manatın isə inflyasiya, denominasiya və modern bankçılıq çərçivəsində qəbul etdiyi fərqli nominal dizaynlar bu pəncərədən sızan ən parlaq nümunələrdəndir. Pulun hələ də gündəlik dialoqlarımızdakı yeri onu sırf iqtisadi alət olmaqdan çıxarıb mədəni özünütəsdiq mexanizminə çevirir. Buna görə də dirhəm və manatın tarixi paralellərini öyrənmək təkcə numizmatların sahəsi deyil, həm də iqtisadçılar, tarixçilər, hətta sosioloqlar üçün aktual mövzudur.
Dirhəmin Tarixi Və Etimologiyası
Birinci abzas. Ərəb xilafətinin genişləndiyi VII əsrdə dirhəm, Sasani sudsikkələrinin və Bizans draxmasının varisi kimi regionda yayılmağa başladı. Əsas dəyər daşıyıcısı gümüş olduğundan onun çəkisi və ayarı dövrün hökmdar fərmanları ilə tez-tez yenilənirdi. Sözün özünün yunan mənşəli “draxmə” forması tədricən “dirham”a çevrildi və ərəbcə vasitəsilə Qafqaza, o cümlədən Azərbaycana daxil oldu. Tam 2.97 qram gümüş ehtiva edən erkən İslam dirhəmləri, İpək Yolu boyunca tacirlərin əlində ən etibarlı hesablamə ölçüsü idi.
İkinci abzas. XI–XIII əsrlərdə Səlcuq, Eldəniz və Hülaku dövlətləri dövründə dirhəmin çəkisi 2.8–3.1 qram arasında dəyişərək iqtisadi sabitliyin nisbi göstəricisi kimi qaldı. Hökmdar titulunun sikkə üzərində qeyd olunması dövlət legitimliyini möhkəmləndirirdi. Yerli zərbxanalarda basılan dirhəmlər, xüsusən Təbriz və Gəncə zərbxanaları, regional ticarətdə hökmranlıq etsə də, gümüş ehtiyatının azalması fonunda zaman-zaman kəsirdən əziyyət çəkdi.
Azərbaycan Manatının Yaranması Və İnkişafı
Birinci abzas. Manat adına ilk dəfə XIX əsrin sonlarında Qafqaz canişinliyinin rubl sistemində rast gəlinir; lakin müstəqil nominala çevrilməsi 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin milli valyuta qərarı ilə gerçəkləşdi. Həmin dövrdə 1 manat 500 bon qarşılığı dəyər daşısa da, gümüş təminatı məhdudluğu hiperinflyasiyaya yol açdı.
İkinci abzas. Sovet hakimiyyəti illərində manat SSRİ rublu ilə ekvivalent idi, lakin dövri dizayn dəyişiklikləri milli ornamentləri sikkə və əskinas üzərində saxlamağa imkan verdi. 1992-ci ildə yeni müstəqillik manatının buraxılması, 2006-cı ildə isə denominasiya nəticəsində 1 yeni manat 5000 köhnə manata bərabər tutuldu.
Tarixi Dövrlərdə Dirhəm-Manat Qarşılığı
Birinci abzas. Ən erkən yazılı mənbələrdə IX əsr Xəzər sahilində 1 dinarın 10 dirhəmə, 1 qızıl tənəkənin isə yerli bazarlarda 60 dirhəmə bərabər olduğu qeyd edilir. Manat ekvivalenti kimi modern rubl sisteminə keçid yalnız XIX əsrdə, Qacar və Rus ticarət terminologiyasının qarışığı nəticəsində görünür.
İkinci abzas. 1840-cı illərdə Bakıda 100 dirhəm çəkidə xam gümüşün qiyməti 1.2 rubl idi; həmin rublun Azərbaycan əhalisi arasında “manat” adlandırılması sonrakı terminoloji keçidi hazırladı. Beləliklə dirhəm daha çox çəkidə, manat isə nominal dəyərdə ölçü vahidi kimi paralel mövcud oldu.
Gümüş Tərkibi Və Alıcılıq Gücü
Birinci abzas. Dirhəmin əsas üstünlüyü sabit gümüş miqdarı idi; buna görə də alıcılıq qabiliyyəti hökmdarın nüfuzundan az asılı olurdu. Gümüşün qlobal qiyməti yüksəldikcə əsrlər boyu zərbxanalar çəkini azaltmaqla, ayarı isə dəyişdirməklə bazar tarazlığını qorumağa çalışırdı.
İkinci abzas. Manat sikkələri 20-ci əsrin ilk yarısında nikel və mis ərintilərindən kəsilsə də, qızıl-esaslı pul siyasətinin olmaması onun dirhəm qədər “metal dəstəkli” möhkəmliyini təmin etmirdi. Buna baxmayaraq, banknotların geniş dövriyyəsi inflyasiya riskini bölüşdürərək iqtisadiyyatın sürətli monetarlaşmasına şərait yaratdı.
Xanlıqlar Dövründə Pul İslahatları
Birinci abzas. XVIII əsrdə Gəncə, Şəki və Qarabağ xanlıqları öz zərbxanalarında dirhəm nominalından istifadə etsələr də, hər xanlığın gümüş ehtiyatı fərqli olduğundan həm çəkidə, həm də ayarda ciddi uyğunsuzluq yaranırdı. Çəkidə 2.5 qramdan 3.2 qrama qədər dəyişiklik ticarət risklərini artırdı.
İkinci abzas. Xanlıqlar arası gümüş axını tənzimləmək məqsədilə bəzən vergilərin ipək və ya taxıl ilə ödənilməsi təşviq edilir, pul kəsiri əmtəə ekvivalentləri ilə kompensasiya olunurdu. Buna görə dirhəm iqtisadi münasibətlərdə təkanverici olsa da, mükəmməl vahid rolunu oynaya bilmədi.
Çar Rusiyası Və Sovet Sistemi
Birinci abzas. 1828-ci ildə Türkmənçay müqaviləsindən sonra rus rublu Qafqazda rəsmi vahidə çevrildi; yerli əhali isə “manat” sözünü rublun bərabər mənası kimi gündəlik leksikona daxil etdi. Dirhəm yalnız zərgər çəkisi kimi yaşamaqda davam etdi.
İkinci abzas. Sovet dövründə manat rublun sinonimi qalsa da, Azərbaycan SSR banknotları üzərində dövlət atributlarının əks olunması monetar identiklik yaradırdı. 1961-ci il pul islahatında 10 köhnə rubl 1 yeni rubla çevrildi və bu proses “10 köhnə manat – 1 yeni manat” deyimi ilə xalq dilində yaşayırdı.
Müstəqillik İllərində Manatın Sabitlənməsi
Birinci abzas. 1994-cü ildə tətbiq olunan valyuta məzənnəsi mexanizmi, manatın dollara nisbətdə sərbəst üzən rejimə keçirilməsi ilə nəticələndi. Mərkəzi Bankın gümüş və qızıl ehtiyatları saxlanma forması kimi dirhəmin tarixi nümunəsindən bəhrələndi.
İkinci abzas. 2006-cı il denominasiya pul nişanlarında dizayn inqilabı yaratdı: tarixi Qız qalası, Şirvanşahlar sarayı və qədim dirhəm təsvirləri milli valyuta üzərinə həkk olundu. Bununla dirhəm-manat bağlantısı simvolik səviyyədə modern dövrə daşındı.
Numizmatik İrs Və Müasir Araşdırmalar
Birinci abzas. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Numizmatika Fondunda 30 mindən çox dirhəm və erkən manat sikkəsi saxlanılır; onların metal təhlili texniki rentgen-fluoresans metodları ilə aparılaraq, dövri çəkidəki dəyişikliklər dəqiq xəritələndirilir.
İkinci abzas. Turistlər üçün təşkil olunan “Pul Muzeyi” marşrutları dirhəm-manat münasibətlərini vizual kontekstdə təqdim edir. Ziyarətçilər həm Orta əsr zərbxana qəliblərini, həm də müasir polimer banknotların dizayn eskizlərini canlı izləməklə valyutanın təkamülünü müqayisə edə bilirlər.
Dirhəmlə manat arasındakı əlaqə sadəcə iki müxtəlif valyutanın tarixçəsi deyil, həm də Azərbaycan iqtisadi düşüncəsinin dərinliklərinə enən mədəni səyahətdir. Dirhəm öz gümüş çəkisi ilə alıcı etibarını qoruyarkən, manat siyasi və fiskal suverenliyin müasir simvoluna çevrilib. Orta əsr ticarət yollarında dövran edən dirhəmlər, bazar münasibətlərinə gətirdiyi şəffaflıq sayəsində iqtisadi dinamizmi artırdı; manat isə müstəqillik illərində makroiqtisadi sabitliyin əsas ölçü vasitəsinə çevrilərək milli brend statusu qazandı. Hər iki pul vahidi öz dövründə innovativ rol oynamış, bəzən metal ehtiyatlarının azalması, bəzən də inflyasiya kimi çətinliklərlə mübarizə aparmışdır. Qədim zərbxanalardan Mərkəzi Bankın yüksək texnologiyalı presslərinə qədər uzanan bu yol, valyutanın təkamülünü həm texniki, həm də estetik nöqteyi-nəzərdən zənginləşdirib. İndiki vaxtda dirhəm daha çox arxeoloji tapıntılarda və muzey vitrinlərində rast gəlinir, manat isə rəqəmsal ödəniş platformalarında canlı dövr edir. Bununla belə, hər iki vahid Azərbaycan iqtisadi mədəniyyətinin yaddaşında yan-yana mövcuddur, çünki gümüş dirhəmin mirası manatın etibarlılıq narrativinə hələ də əlavə dəyər qatır. Gələcək araşdırmalar dirhəm-manat əlaqəsini daha da dərinləşdirərək, tarixi valyuta modellərinin müasir pul siyasətinə hansı prinsipləri miras qoyduğunu aydın göstərməyə qadirdir. Milli vəsaitə etibar isə tarix boyu olduğu kimi, bu gün də iqtisadi inkişafın başlıca şərti olaraq qalır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dirhəm qədimdən Yaxın Şərq və Qafqaz regionunda işlənən gümüş pul vahididir. Azərbaycanda dirhəm VII əsrdən başlayaraq dövriyyəyə daxil olmuş və xüsusən Səlcuqlar, Eldənizlər və xanlıqlar dövründə əsas sikkə kimi geniş istifadə edilib. Onun çəkisi və dəyəri müxtəlif dövrlərdə fərqlənib. Gümüş tərkibi və regional iqtisadi münasibətlər dirhəmin dəyərinə birbaşa təsir göstərib.
Manat sözü rus dilindəki ‘монета’ (sikkə) sözündən yaranıb və XIX əsrdə Qafqazda rublun sinonimi kimi işlənməyə başlayıb. 1918-ci ildə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilk dəfə manatı milli pul vahidi kimi dövriyyəyə buraxdı. Sovet dövründə manat yenə istifadə olunsa da, yalnız müstəqillik illərində tam milli status qazandı. Hazırda manat Azərbaycanın rəsmi pul vahididir.
Tarixi mənbələrdə dirhəmin əsasən gümüşdən zərb olunduğu və orta çəkisinin 2,8-3,1 qram arasında dəyişdiyi göstərilir. Sikkələrin üzərində hökmdar adları, zərbxana yerləri və ayar dərəcəsi xüsusi olaraq qeyd olunub. Gümüşün keyfiyyəti və sikkənin çəkisi dövrün iqtisadi vəziyyətinə görə dəyişib. Əsasən yüksək ayarlı və sabit çəkili dirhəmlər etibarlı hesab olunurdu.
Tarixi dövrlərdə 1 dirhəmin manat ekvivalenti əsasən çəkidəki gümüş miqdarı və bazar qiymətinə əsaslanaraq müəyyən olunurdu. Məsələn, XIX əsrin ortalarında 100 dirhəm xam gümüş təxminən 1,2 rubl, yəni 1,2 manat kimi qiymətləndirilirdi. Müxtəlif dövrlərdə bazar şərtləri və gümüş ehtiyatı bu nisbətdə dəyişiklik yaradırdı. Bu fərq iqtisadi və siyasi dəyişikliklərdən asılı idi.
Müstəqillik illərində manatın məzənnəsini qorumaq üçün Mərkəzi Bank tərəfindən valyuta ehtiyatlarının artırılması, valyuta bazarında müdaxilələr və faiz siyasəti tədbirləri görülüb. 2006-cı ildə denominasiya həyata keçirildi və köhnə pullar yeni manata dəyişdirildi. Son illərdə rəqəmsal ödəniş sistemlərinin inkişafı manatın dövriyyədə sabitliyinə kömək edir. Makroiqtisadi siyasət valyuta sabitliyinin əsas təminatıdır.
Orta əsrlərdə dirhəmin alıcılıq gücü əsasən bazardakı gümüşün keyfiyyəti və çəkisi ilə müəyyən edilirdi. 1 dirhəm bir neçə kilo buğda, yaxud müəyyən miqdarda taxıl, yun, ipək kimi əmtəələrlə dəyişdirilə bilirdi. Dirhəm sikkəsi bazarda yüksək etibar qazanmışdı. Sikkənin həqiqi metal tərkibi qiymət sabitliyinin əsas göstəricisi idi.
Xanlıqlar dövründə dirhəm əsasən böyük ticarət sövdələşmələri və dövlət vergilərinin ödənilməsində istifadə olunurdu. Manat isə XIX əsrin sonlarından daha çox nominal dəyər kimi gündəlik hesablamalarda tətbiq olundu. Hər iki vahid bəzən birgə istifadə edilirdi və ticarət münasibətlərinin çevikliyinə kömək edirdi. Qeyri-kafi metal ehtiyatı isə pul islahatlarını tez-tez gündəmə gətirirdi.
2006-cı ildə Azərbaycan manatı denominasiya olundu, yəni 1 yeni manat 5 000 köhnə manata bərabərləşdirildi. Bu, həm bank sisteminin işini asanlaşdırdı, həm də gündəlik hesablaşmalarda rahatlıq yaratdı. Eyni zamanda pul nişanlarının dizaynı və təhlükəsizlik elementləri də yeniləndi. Əhali yeni manatın dəyərinə tez uyğunlaşdı.
Dirhəm və manat sikkələri Azərbaycanın pul tarixi və mədəni irsi üçün çox dəyərlidir. Onlar üzərindəki təsvirlər, yazılar və metal tərkibi dövrün iqtisadi və siyasi vəziyyətinin əyani göstəricisidir. Numizmat kolleksiyalarında bu sikkələr xüsusi yer tutur. Muzeylər və auksionlar üçün belə nümunələr böyük maraq doğurur.
Rəqəmsal manat (CBDC) Azərbaycanda nağdsız hesablaşmaların inkişafına təkan verəcək. Bu, tarixi dirhəm və ənənəvi manatın yeni texnoloji mərhələyə keçidini təmin edəcək. Elektron pulun tətbiqi ödənişlərin sürətini və şəffaflığını artıracaq. Rəqəmsal manat ənənəvi pul vahidinin funksional davamı kimi qəbul ediləcək.
