Rəqəmli obyektin identifikatoru (DOİ) : Texniki strukturu, Üstünlükləri

İnformasiya əsrində elmi, mədəni və sosial həyat sürətlə rəqəmsallaşır. İnternetin yaranması və sürətli inkişafı insanlara dünyanın istənilən yerində yerləşən məlumatları dərhal əldə etmək imkanı verib. Lakin bu imkanın bir sıra çətinlikləri də var. Rəqəmsal mühitdə milyonlarla məlumat vahidi, məqalə, kitab, şəkil və video bir neçə saniyədə əldə oluna bilir. Belə axında əsas problemlərdən biri məhz hər bir rəqəmsal obyektin unikal şəkildə identifikasiyası, qorunması və ona davamlı istinad verilməsidir. Bu məsələnin həllində xüsusi kodlaşdırılmış sistemlər – DOİ (Digital Object Identifier – Rəqəmli Obyektin İdentifikatoru) texnologiyası mühüm rol oynayır.

DOİ unikal identifikasiya nömrəsi olaraq istənilən rəqəmsal obyektə (əsasən məqalələr, kitablar, patentlər, audiovizual materiallar və digər elmi resurslar) təyin edilir və həmin obyektə internetdə dəyişməz, daimi istinad verilməsini təmin edir. Məhz bu xüsusiyyətləri DOİ-nin informasiya cəmiyyətində əvəzsiz və universal rol oynamasına səbəb olub. Müasir elmi ədəbiyyatda və beynəlxalq informasiya resurslarında DOİ sistemi olmadan dəqiq istinad və mənbənin idarəolunması demək olar ki, mümkünsüzdür.

DOİ-nin yaranma zərurəti və tarixi inkişafı

Rəqəmsal obyektlərin identifikasiyası problemi XX əsrin sonlarından etibarən aktuallaşıb. Əvvəllər kitablar üçün ISBN (International Standard Book Number), jurnallar üçün ISSN (International Standard Serial Number) kimi sistemlər mövcud idi. Lakin rəqəmsal formatların artması, elektron məqalə və resursların sürətli yayılması yeni və daha çevik identifikatorun yaradılmasını tələb etdi.

DOİ sistemi ilk dəfə 1997-ci ildə ABŞ-da yaradılıb. Onun əsas məqsədi internetdə yayımlanan elmi və texniki materialların, multimedia məhsullarının, arxiv sənədlərinin və digər məlumatların uzunmüddətli izlənməsi və dəqiq identifikasiyası idi. DOİ Foundation adlı qeyri-kommersiya təşkilatı bu sistemin əsas operatoru və koordinatoru kimi fəaliyyət göstərir. Qısa müddətdə DOİ beynəlxalq səviyyədə qəbul olundu və hazırda dünyanın yüzlərlə ölkəsində minlərlə təşkilat bu texnologiyadan istifadə edir.

DOİ-nin yaradılması ilə elmi resurslar, eləcə də elektron mediada dərc olunan bütün mühüm materiallar unikal identifikatorla təmin olundu. Bu, müəllif hüquqlarının qorunması, elmi istinadların düzgün təşkili və rəqəmsal arxivləşdirmənin etibarlılığı baxımından inqilabi addım oldu.

DOİ-nin texniki strukturu və əsas komponentləri

DOİ sistemi xüsusi sintaktik quruluşa malikdir və unikal identifikasiya prinsipinə əsaslanır. Hər bir DOİ kodu aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:

1. Prefix (ön hissə): Bu hissə adətən “10.” rəqəmi ilə başlayır və DOİ-nin qeydiyyatçısını göstərir. Məsələn, 10.1000.
2. Suffix (sonluq): Bu hissə konkret obyektin identifikatorudur və nəşriyyat, jurnal, məqalə və ya digər resursa unikal kod verir. Məsələn, 10.1000/182.
3. Separator (/): Prefix və suffix arasında bölücü xətt yerləşir.

Beləliklə, standart DOİ formatı “10.xxxx/xxxxx” şəklində olur (məsələn: 10.1234/abcd5678). DOİ identifikatoru həm kiçik, həm böyük hərflərdən, rəqəmlərdən və bəzi xüsusi simvollardan ibarət ola bilər.

DOİ sistemi yüksək təhlükəsizlik və sabitlik prinsipi əsasında qurulub, hər bir rəqəmsal obyekt üçün təkrarlanmaz və dəyişməz identifikator yaradır.

DOİ-nin funksiyaları və əsas üstünlükləri

DOİ-nin tətbiqi bir sıra mühüm funksiyaları və üstünlükləri özündə birləşdirir. Ən başlıcası – istənilən rəqəmsal obyektin uzun müddət izlənməsi, tapılması və istinad olunmasını təmin etməkdir. DOİ-nin əsas funksiyaları bunlardır:

1. Daimi istinad və arxivləşdirmə: DOİ kodu təyin olunmuş obyekt internetdə daimi olaraq qalır, hətta resursun ünvanı dəyişsə də, DOİ dəyişmir.
2. Avtomatik yönləndirmə: DOİ daxil edildikdə, sistem avtomatik olaraq obyektin yerləşdiyi aktual ünvana yönləndirir.
3. Elmi istinadların düzgün təşkili: DOİ istinadlarda dəqiqliyi və izlənə bilənliyi təmin edir.
4. Müəllif hüquqlarının qorunması: DOİ vasitəsilə müəllif hüquqları izlənilə və qoruna bilər.
5. Açıq elmi informasiyaya çıxış: DOİ sayəsində istənilən istifadəçi məqalənin və ya resursun ən aktual və rəsmi versiyasına çıxış əldə edə bilir.

Bu funksiyalar DOİ sisteminin elmi ictimaiyyət, tədqiqatçılar və informasiya menecerləri üçün niyə bu qədər əhəmiyyətli olduğunu sübut edir.

DOİ və digər identifikator sistemləri: müqayisə

DOİ-ni digər identifikator sistemləri ilə müqayisə etdikdə onun üstünlükləri daha aydın görünür. Ən geniş yayılmış identifikatorlarla DOİ-nin müqayisəsi aşağıdakı cədvəldə əks olunub:

Göründüyü kimi, DOİ-nin əsas üstünlüyü onun unikal və daimi istinad yaratmasıdır. URL ünvanlar dəyişdikdə resurs tapılmaz olur, amma DOİ ilə istənilən məqaləyə həmişə çıxış təmin edilir.

DOİ necə əldə olunur və kimlər istifadə edir?

DOİ identifikatoru yalnız rəsmi qeydiyyatçılar və akkreditə olunmuş nəşriyyatlar tərəfindən təyin oluna bilər. Tədqiqatçılar və müəlliflər DOİ əldə etmək üçün məqaləni DOİ ilə işləyən jurnalda və ya platformada dərc etdirməlidirlər. Dünyada ən böyük DOİ qeydiyyatçısı Crossref təşkilatıdır. Həmçinin DataCite, mEDRA və bir neçə digər beynəlxalq operator fəaliyyət göstərir.

DOİ-nin istifadə sahələri çoxşaxəlidir:

• Elmi məqalələr və tədqiqatlar
• Rəqəmsal kitablar və dərsliklər
• Audiovizual materiallar və filmlər
• Patent və hüquqi sənədlər
• Elmi hesabatlar, konfrans materialları və s.

Tədqiqatçılar DOİ vasitəsilə öz məqalələrini, nəticələrini və istinadlarını izləyə, təşkilatlar isə arxiv və məlumat bazalarını effektiv şəkildə idarə edə bilirlər.

DOİ sisteminin işləmə prinsipi və texnoloji infrastrukturu

DOİ sistemi yüksək texnoloji infrastruktura əsaslanır. Onun işləmə prinsipi bir neçə mərhələdən ibarətdir:

1. Resursun qeydiyyatı: Nəşriyyat və ya təşkilat müəyyən obyekt üçün DOİ almaq üçün qeydiyyat prosesini həyata keçirir.
2. DOİ təyin edilməsi: Sistem obyektə unikal identifikator verir və bu kod xüsusi verilənlər bazasına əlavə olunur.
3. Yönləndirmə və izləmə: İstifadəçi DOI.org saytında və ya axtarış sistemlərində həmin DOİ kodunu yazdıqda, sistem avtomatik olaraq obyektin yerləşdiyi aktual səhifəyə yönləndirir.
4. Meta məlumatların saxlanması: DOİ identifikatoru ilə əlaqəli bütün texniki və biblioqrafik məlumatlar (müəllif, başlıq, nəşr ili və s.) xüsusi verilənlər bazasında saxlanılır.

Bu infrastruktur DOİ-nin dəqiq, davamlı və etibarlı işləməsini təmin edir.

DOİ-nin istifadəsinin hüquqi və etik aspektləri

DOİ yalnız texniki deyil, həm də hüquqi baxımdan böyük əhəmiyyət daşıyır. Müəllif hüquqları, lisenziyalaşdırma və intellektual mülkiyyət məsələlərində DOİ-nin tətbiqi informasiya axınının şəffaf və qanuni olmasını təmin edir. Məsələn:

• DOİ ilə istinad edilən materiallar daha asan izləndiyindən plagiat hallarının qarşısını almaq mümkündür.
• DOİ kodlu resurslarda müəllif hüquqları, lisenziya növü, nəşr ili və digər hüquqi detallar elektron şəkildə idarə oluna bilir.
• Elmi jurnallar və nəşriyyatlar DOİ vasitəsilə məqalələrin orijinallığını, müəllifliyini və rəsmi versiyasını təsdiq edə bilir.

DOİ sisteminin hüquqi və etik gücü informasiya cəmiyyətində ədalətli və şəffaf elm mühitinin formalaşmasına xidmət edir.

DOİ-nin istifadə qaydası və istinadda tətbiqi

DOİ kodundan istifadə çox sadədir. Ənənəvi URL-dən fərqli olaraq, DOİ ilə istənilən elektron məqaləyə birbaşa və sabit keçid əldə etmək mümkündür. İstinad və biblioqrafiyada DOİ aşağıdakı kimi göstərilir:

• DOI: 10.1000/xyz123
• https://doi.org/10.1000/xyz123

Beynəlxalq istinad standartlarında (APA, MLA, Chicago və s.) DOİ-nin düzgün göstərilməsi tələbi qoyulur. Elmi jurnallarda DOİ kodu məqalənin əvvəlində və ya sonunda xüsusi bölmədə yerləşdirilir.

DOİ kodunun unikal və dəyişməz olması istinadların avtomatik yoxlanmasına, istinad edilmiş məqalələrin tapılmasına və elmi qiymətləndirmənin şəffaflığının artmasına imkan yaradır.

DOİ-nin Azərbaycanda tətbiqi və yerli elmi ictimaiyyət üçün əhəmiyyəti

Azərbaycanda son illər elmi nəşrlərin və tədqiqatların rəqəmsallaşması prosesi sürətlənib. Ölkənin aparıcı universitetləri, elmi jurnalları və akademik institutları məqalə və resurslarını DOİ ilə təmin etməyə başlayıblar. Bu, həm beynəlxalq elmi dövriyyəyə çıxışı asanlaşdırır, həm də ölkədaxili tədqiqatçılar üçün şəffaf və dəqiq arxivləşdirmə imkanı yaradır.

Azərbaycanda elmi məqalələrin, dissertasiyaların və hesabatların DOİ ilə təmin olunması beynəlxalq standartlara uyğun elmi fəaliyyətin genişlənməsinə şərait yaradır. Yerli jurnallar və nəşriyyatlar da DOİ qeydiyyatçısı ilə əməkdaşlıq edərək öz materiallarının beynəlxalq axtarış sistemlərində tez tapılmasına nail olurlar.

DOİ ilə bağlı tez-tez verilən suallar və praktiki nüanslar

DOİ haqqında praktiki sualların sayı hər il artır. Ən çox rast gəlinən suallar bunlardır:

1. DOİ necə tapılır və yoxlanılır?
2. Bütün məqalələrə DOİ kodu təyin olunmalıdırmı?
3. Pulsuz DOİ əldə etmək mümkündürmü?
4. DOİ kodu dəyişdirilə və ya silinə bilərmi?
5. Bir məqaləyə bir neçə DOİ kodu verilə bilərmi?
6. DOİ və URL arasında nə fərq var?

Bu suallara cavab tapmaq üçün rəsmi DOİ saytlarından və nəşriyyatların kömək bölməsindən istifadə etmək olar. DOİ-nin düzgün istifadəsi həm müəllif, həm nəşriyyat, həm də oxucu üçün prosesi asanlaşdırır.

DOİ-nin gələcəyi və rəqəmsal elm sahəsində rolu

Elm və informasiya texnologiyaları inkişaf etdikcə, rəqəmsal obyektlərin sayında eksponensial artım müşahidə olunur. Bu artım, identifikasiya və arxivləşdirmə sahəsində yeni tələblər doğurur. DOİ sistemi gələcəkdə də informasiya cəmiyyətinin əsas dayaqlarından biri olaraq qalacaq, həm elmi, həm də ictimai həyat üçün informasiyanın şəffaf və əlçatan olmasını təmin edəcək.

Rəqəmsal elm, açıq elmi platformalar, onlayn arxivlər və beynəlxalq tədqiqat şəbəkələri üçün DOİ-nin davamlı inkişafı prioritet olaraq qalır. Blokçeyn, süni intellekt və yeni nəsil verilənlər bazası texnologiyaları ilə DOİ-nin inteqrasiyası bu sistemin gələcək imkanlarını daha da artıracaq.

DOİ – rəqəmsal obyektlərin qlobal informasiya məkanında dəyişməz və unikal identifikasiyasını təmin edən, beynəlxalq səviyyədə qəbul olunmuş mühüm texnologiyadır. Onun tətbiqi elmin şəffaflığı, informasiya axınının idarəolunması və müəllif hüquqlarının qorunması baxımından əvəzsizdir. Müasir dövrdə rəqəmsal obyektlərin identifikasiyası olmadan elmi və informasiya cəmiyyətinin davamlı inkişafından danışmaq mümkün deyil. Hər bir tədqiqatçı, müəllif və istifadəçi üçün DOİ kodu informasiya dünyasında etibarlı yol xəritəsi və dayanıqlı istinad vasitəsidir. Azərbaycanda da bu texnologiyanın geniş yayılması elm və təhsil sahəsində beynəlxalq inteqrasiyanın, innovativ inkişafın və yüksək keyfiyyətli elmi fəaliyyətin təməlini təşkil edir.

Ən Çox Verilən Suallar