“Döl” sözü Azərbaycan dilində, eləcə də digər türk və dünya dillərində insan və heyvanların bədənində yaranan yeni həyat formasını, başqa sözlə, hələ dünyaya gəlməmiş canlını ifadə edir. Bu termin həm tibbi, həm də gündəlik danışıqda müxtəlif mənalarda işlədilir. Döl – ana bətnində mayalanmadan doğuşadək keçən inkişaf mərhələsində olan embrion və ya fetus üçün istifadə olunan ümumi anlayışdır. Cəmiyyətimizdə döl sözünün mənası, tarixi kökləri, elmi izahı, bioloji və sosial əhəmiyyəti daim aktual olmuş, insan həyatının və bəşəriyyətin davamlılığının simvolu kimi qəbul edilmişdir. “Döl” anlayışı yalnız bioloji termin olmaqla qalmır, həm də ədəbiyyat, folklor, mədəniyyət və dilçilik sahəsində geniş yayılmış, simvolik mənalar kəsb etmişdir.
Döl sözünün etimoloji mənşəyi və tarixi
“Döl” sözünün etimologiyası qədim türk və altay dillərinə qədər gedib çıxır. Orta türkcədə “döl” sözü əsasən “yeni yaranan can, nəslin davamı, törəmə” mənasını daşıyırdı. Qədim yazılı mənbələrdə “döl” sözü həm insan, həm də heyvan nəsli, balası və doğulan övlad anlamında istifadə olunurdu. Fars və ərəb dillərindəki bənzər terminlər də zamanla Azərbaycan dilinə təsir göstərmiş, lakin əsas olaraq türk dil ailəsindəki köklər qorunub saxlanılmışdır.
Bəzi dilçi alimlər “döl” sözünün “dölmək”, yəni “artmaq, çoxalmaq, törəmək” feilindən törədiyini göstərir. Bu baxımdan döl, yalnız bioloji məhsul deyil, həm də xalq dilində nəsil, soy, bal, övlad, hətta bəzi məqamlarda məhsul və nəticə anlamında işlənmişdir.
Dölün biologiyada və tibb elmində yeri
Biologiya və tibb elminə görə döl – mayalanmadan doğuşadək ana bətnində inkişaf edən insan və ya heyvan orqanizminə verilən addır. İnsan dölünün inkişafı üç əsas mərhələyə bölünür:
- Ziqota mərhələsi: Mayalanmadan sonra yaranan ilk hüceyrə və onun bölünməsi dövrü.
- Embrion mərhələsi: 2-ci həftədən 8-ci həftəyədək davam edir və orqanizmin əsas orqan və sistemləri formalaşır.
- Fetus mərhələsi: 9-cu həftədən doğuşa qədər davam edir, döl böyüyür, orqan və sistemlər tam formalaşır və yetkinləşir.
Dölün sağlam inkişafı ana və dölün orqanizminin genetik və fizioloji xüsusiyyətlərindən, mühitdən və qidalanmadan asılıdır. Döl tibbdə yalnız insan deyil, bütün canlıların ana bətni və ya yumurta daxilində inkişaf mərhələsini əhatə edir.
Döl və hamiləlik dövrü
Döl hamiləlik dövrünün ən əsas obyektidir. Hamiləliyin gedişində dölün inkişafı qadın və ailə üçün ən vacib məsələdir. Dölün vəziyyəti həkimlər tərəfindən ultrasəs, kardiotokoqrafiya və digər müayinə üsulları ilə daim nəzarətdə saxlanılır. Sağlam döl doğuşdan əvvəlki dövrdə hərəkət, ürək döyüntüsü və inkişaf dinamikası ilə müşahidə olunur. Hamiləlikdə dölün inkişafı müxtəlif mərhələlərə bölünür və bu mərhələlərin hər birində özünəməxsus fizioloji dəyişikliklər baş verir.
Dölün inkişaf mərhələləri
Dölün inkişaf mərhələləri aşağıdakı kimidir:
- Mayalanma: Spermatozoid və yumurtahüceyrənin birləşməsi ilə ziqota əmələ gəlir.
- Embrion: Hamiləliyin 2–8-ci həftəsi, əsas orqanlar və toxumalar formalaşır.
- Fetus: 9-cu həftədən doğuşa qədər, orqanizmin böyüməsi, yetkinləşməsi və funksional sistemlərin tam inkişafı.
Bu mərhələlərdə dölün sağlam inkişafı üçün düzgün qidalanma, genetik və ekoloji faktorların normada olması əsas şərtdir. Hər hansı mərhələdə problem yaranarsa, dölün inkişafı pozula və ya ləngiyə bilər.
Döl sözünün digər mənaları və semantikası
“Döl” sözü Azərbaycan dilində yalnız bioloji inkişaf mərhələsini yox, eyni zamanda “nəsil”, “törəmə”, “bal”, “soy”, “övlad” anlamlarında da istifadə edilir. El arasında “döl vermək” (nəsil vermək, balalamaq), “dölü kəsilmək” (soyunun kəsilməsi), “dölü yaxşıdır” (övladı, nəsli yaxşıdır) kimi ifadələr mövcuddur. Döl, həmçinin məhsuldarlıq, çoxalma, bərəkət rəmzi kimi də işlədilir. Folklorda və ədəbiyyatda döl anlayışı bəşəriyyətin və həyatın davamı, təbiətin məhsuldarlığı kimi təqdim olunur.
Döl və dilçilik: frazeologiya və atalar sözləri
Döl sözü Azərbaycan frazeologiyasında və atalar sözlərində də geniş yayılmışdır. Məsələn, “dölündən xəbərsiz olmaq” (öz kökünü, nəsilini tanımamaq), “dölə düşmək” (hamilə qalmaq), “dölü çatmaq” (nəsli davam etmək) və s. kimi ifadələr dildə dərin mənalar daşıyır. Atalar sözlərində döl anlayışı nəsil, ailə, məhsuldarlıq və insanın gələcəyi ilə birbaşa bağlıdır.
Döl anlayışının mədəni və dini aspektləri
Döl müxtəlif mədəniyyətlərdə müqəddəs həyatın başlanğıcı, yaradılışın və Allah vergisinin simvolu sayılır. Dinlərdə dölün qorunması, onun müqəddəsliyi və həyat haqqı məsələsi xüsusi önəm daşıyır. İslamda, xristianlıqda və digər səmavi dinlərdə dölə zərər vermək, onu məhv etmək böyük günah sayılır. Azərbaycan mədəniyyətində döl və ana bətni müqəddəslik və bərəkət rəmzidir.
Dölün genetik və irsi rolu
Dölün irsi və genetik xarakteristikası valideynlərdən ötürülən genlərlə müəyyən olunur. Hər bir döl valideynlərinin genetik məlumatını daşıyır və bu məlumat gələcək insanın bütün xüsusiyyətlərinə, sağlamlığına, qabiliyyətlərinə və xasiyyətinə təsir edir. Elmdə genetik mutasiyalar, xromosom xəstəlikləri və irsi xəstəliklər dölün sağlam inkişafına təsir edən əsas faktorlar kimi araşdırılır.
Dölün sağlamlığı və müasir tibbin rolu
Müasir dövrdə dölün sağlamlığı və doğuşdan əvvəlki inkişafı ən vacib elmi-tibbi istiqamətlərdən biridir. Prenatal diaqnostika, genetik skrininq, dölün ultrasəs müayinələri, qan analizləri və digər müasir üsullar sayəsində ana bətnində dölün sağlamlığını, inkişaf səviyyəsini və ehtimal olunan patologiyaları vaxtında müəyyən etmək mümkündür. Bu, həm də sağlam ailə və gələcək nəslin təminatı baxımından cəmiyyət üçün çox vacibdir.
Döl sözünün digər canlılarda işlənməsi
“Döl” sözü yalnız insana deyil, heyvanların nəsli, balası, yumurtadan çıxmamış canlının adlandırılmasında da istifadə edilir. Məsələn, “quzu dölü”, “buzov dölü”, “cücə dölü” və s. Eyni zamanda kənd təsərrüfatında məhsulun, toxumun, meyvənin yetişməsi və məhsuldarlığı da “döl vermək”, “döl tutmaq” kimi ifadələrlə işlədilir.
Döl və cəmiyyət: sosial və psixoloji əhəmiyyət
Döl – ailənin və cəmiyyətin gələcəyi, insan həyatının mənası, genetik və mədəni davamlılığın təməlidir. Dölə və körpəyə qayğı, onu qorumaq və inkişaf etdirmək ailənin və cəmiyyətin əsas vəzifələrindəndir. Qadınların və ailələrin maarifləndirilməsi, prenatal sağlamlıq və ailə planlaması bu baxımdan böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Döl sözünün mənası çoxşaxəlidir və bu anlayış insan həyatının, nəsil və genetik davamlılığın, sağlamlığın və məhsuldarlığın təməl prinsipini ifadə edir. “Döl” termini yalnız tibbi deyil, həm də sosial, mədəni, genetik və psixoloji aspektlərdə araşdırılmalı, hər bir cəmiyyət üçün əhəmiyyətli informasiya kimi təbliğ edilməlidir. Dölün sağlam inkişafı, onun hüquqlarının və rifahının qorunması bəşəriyyətin gələcəyinə birbaşa təsir edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Döl, ana bətnində mayalanmadan doğuşa qədər inkişaf edən insan və ya heyvan orqanizmi üçün istifadə olunan tibbi və bioloji termindir.
Döl sözü qədim türk dilindən gəlir, ‘artmaq, çoxalmaq, törəmək’ feilindən yaranıb, əsasən nəsil, bal və törəmə anlamlarını ifadə edir.
Ziqota, embrion və fetus mərhələləri əsas inkişaf dövrləridir. Mayalanmadan doğuşadək bu mərhələlər keçilir.
Xeyr, döl sözü həm insan, həm də heyvan orqanizminin ana bətni daxilində inkişaf mərhələsini ifadə edir.
Düzgün qidalanma, sağlam ana orqanizmi, genetik və ekoloji faktorların normada olması vacibdir.
Nəsil, törəmə, bal, soy, məhsuldarlıq və bərəkət mənalarında xalq dilində və ədəbiyyatda geniş istifadə olunur.
Bir çox ölkədə və dinlərdə dölün qorunması, sağlamlığı və həyatı hüquqi və dini cəhətdən xüsusi statusa malikdir.
Dölə düşmək, dölü kəsilmək, dölü yaxşıdır, döl vermək kimi ifadələr geniş yayılmışdır.
Genetik xəstəliklər, ana orqanizmin sağlamlığı, ekoloji və infeksion təsirlər dölün inkişafını poza bilər.
Kənd təsərrüfatında ‘döl vermək’, ‘döl tutmaq’ ifadələri məhsuldarlıq və toxumun yetişməsi anlamında işlədilir.
