Dotasiya iqtisadi və maliyyə idarəetməsində çox mühüm yer tutan anlayışlardan biridir. Bu termin əsasən dövlət büdcəsinin planlaşdırılması, sosial və iqtisadi bərabərliyin təmin edilməsi, regionlararası inkişaf fərqlərinin azaldılması məqsədi ilə istifadə olunur. Dotasiya anlayışı dövlətin iqtisadi siyasətinin tərkib hissəsi olmaqla yanaşı, maliyyə münasibətlərinin tənzimlənməsində, yerli idarəetmə strukturlarının dəstəklənməsində, bəzən isə ayrı-ayrı təşkilat və qurumların maliyyə sabitliyinin qorunmasında əvəzsiz rol oynayır.
Dotasiyalar həm beynəlxalq praktika, həm də Azərbaycan Respublikasının maliyyə qanunvericiliyində geniş yer alır. Dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə, dövlət subyektlərinə, bələdiyyələrə, ictimai təşkilatlara, bəzən hətta qeyri-hökumət sektoruna verilən dotasiyalar büdcə siyasətinin balanslaşdırılmasında, regionların inkişafında və sosial-iqtisadi layihələrin reallaşdırılmasında əsas mexanizmlərdən biri sayılır. Dotasiya dövlətin həm siyasi, həm də sosial funksiyalarını reallaşdıran alət kimi iqtisadi sabitliyin təminində mühüm vəzifə daşıyır.
Dotasiya nədir və əsas mahiyyəti
Dotasiya dövlət büdcəsindən, yəni dövlətin əsas maliyyə mənbəyindən ayrılan, qarşılıqsız (əvəzsiz) şəkildə verilən pul vəsaitidir. Əsas məqsəd subyektlərin gəlir və xərclərini balanslaşdırmaq, onların fəaliyyətində sabitliyi qorumaq, maliyyə çətinliklərini aradan qaldırmaq, sosial və iqtisadi inkişafı dəstəkləməkdir. Dotasiya heç bir ödəniş və ya əvəz tələb etmədən verilir və adətən icra orqanları, bələdiyyələr, təhsil və səhiyyə qurumları, mədəniyyət və sosial layihələr üçün nəzərdə tutulur.
Azərbaycan qanunvericiliyində dotasiya “Büdcə sistemi haqqında” Qanunda, habelə müvafiq normativ-hüquqi aktlarda aydın şəkildə izah olunur. Dotasiyalar illik dövlət büdcəsinin təsdiqi zamanı müəyyənləşdirilir və Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə həyata keçirilir. Onların həcmi regionların iqtisadi və sosial vəziyyətinə, gəlir bazasına, dövlət və yerli büdcə gəlirləri arasındakı fərqə görə tənzimlənir.
Dotasiyanın yaranma tarixi və inkişafı
Dotasiya anlayışının kökləri Qədim Roma və Yunanıstan dövlətlərindəki ilk maliyyə idarəetməsi sistemlərinə gedib çıxır. O zamanlar hakimiyyət sosial layihələri, ictimai işləri dəstəkləmək üçün şəhər və vilayət kassalarından müəyyən vəsait ayırırdı. Orta əsrlərdə dotasiya əsasən monarxiyaların və kilsənin yoxsullara, imkansız təbəqəyə ayırdığı yardımlarla təzahür edirdi.
Müasir dövrdə isə dotasiya institutunun formalaşması, xüsusilə Avropa və ABŞ təcrübəsində XIX-XX əsrlərdə baş verdi. Dövlətlərin iqtisadi inkişaf, regionların bərabərliyi və sosial müdafiə məqsədilə yerli büdcələri dəstəkləməsi praktikasına keçildi. Dotasiyanın hüquqi və maliyyə əsasları inkişaf etdikcə, onun iqtisadi idarəetmədə rolu daha da gücləndi. Azərbaycanda isə dotasiya sistemi xüsusilə müstəqillik illərindən sonra, büdcə sistemi yeniləndikdən və regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramları hazırlanandan sonra geniş tətbiq olundu.
Dotasiyanın hüquqi və normativ əsasları
Azərbaycan Respublikasında dotasiya institutunun hüquqi bazası əsasən “Büdcə sistemi haqqında” Qanun, “Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsi haqqında” illik qanunlar, Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərar və sərəncamları, Maliyyə Nazirliyinin təlimatları və Prezident fərmanları ilə müəyyən edilir. Qanunvericiliyə əsasən, dotasiyalar dövlət büdcəsindən yerli icra hakimiyyəti orqanlarına, bələdiyyələrə və ayrı-ayrı sahə subyektlərinə ayrılır.
Dotasiyanın ayrılması üçün əsas hüquqi meyarlar aşağıdakılardır:
- Yerli büdcənin gəlir imkanlarının kifayət etməməsi
- Dövlətin strateji proqramlarında göstərilən prioritetlərin dəstəklənməsi
- Regionlararası inkişaf fərqlərinin aradan qaldırılması
- Sosial müdafiə və dövlət əhəmiyyətli layihələrin maliyyələşdirilməsi
Dotasiyanın həcmi, şərtləri və qaytarılması (əgər varsa) qanunvericiliklə tənzimlənir. Ayrılmış vəsaitin xərclənməsinə nəzarət aidiyyəti orqanların, xüsusilə Hesablama Palatası və Maliyyə Nazirliyinin əsas funksiyalarından biridir.
Dotasiyanın iqtisadi rolu və məqsədləri
Dotasiyanın iqtisadi funksiyaları çoxşaxəlidir. Əsas məqsədi gəlirləri az olan və ya xərcləri yüksək olan subyektlərin, ilk növbədə regionların, sosial obyektlərin, bələdiyyələrin, təhsil və səhiyyə qurumlarının fəaliyyətini maliyyə baxımından təmin etməkdir. Dotasiya dövlətin sosial ədalət prinsipinə xidmət edir. O, zəif inkişaf etmiş, iqtisadiyyatı diversifikasiya olunmamış rayon və şəhərlərə əlavə vəsait ayrılması, onların büdcə balansının bərpası və bərabər imkanlar yaradılması üçün istifadə edilir.
Dotasiya həmçinin iqtisadi sabitliyin qorunması, işsizliklə mübarizə, əhalinin sosial təminatı, dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsi, regionların infrastrukturunun yenilənməsi və əhalinin rifahının artırılması baxımından əvəzsizdir. Regionlararası iqtisadi disbalans, dövlət investisiyalarının qeyri-bərabər bölgüsü, qeyri-neft sektorunun inkişafı kimi məsələlərdə dotasiya əsas tənzimləyici alət rolunu oynayır.
Dotasiya növləri və tətbiq sahələri
Dotasiyanın bir neçə növü vardır:
- Büdcə dotasiyası: Dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə və ya sahə büdcələrinə ayrılan, xərclərin və gəlirlərin tənzimlənməsi üçün verilən əsas maliyyə yardımıdır.
- Sahə dotasiyası: Müəyyən sahələrin (məsələn, kənd təsərrüfatı, təhsil, səhiyyə) inkişafı və sosial layihələrin maliyyələşdirilməsi məqsədi ilə verilir.
- Sosial dotasiya: Əhalinin həssas qruplarının sosial müdafiəsi üçün dövlət tərəfindən birbaşa və ya dolayı maliyyə dəstəyi.
- İnvestisiya dotasiyası: İnfrastruktur layihələri, yeni iş yerlərinin yaradılması, iqtisadi islahatların dəstəklənməsi üçün dövlət tərəfindən ayrılır.
Bundan başqa, beynəlxalq praktikada dotasiyaların ekologiya, mədəniyyət, innovasiya, startap və qeyri-hökumət təşkilatlarının layihələri üçün də ayrılması nəzərdə tutulur.
Dotasiyanın verilməsi və xərclənməsi mexanizmləri
Dotasiya dövlət büdcəsinin hazırlanması və təsdiqi zamanı nəzərdə tutulur. Maliyyə Nazirliyi və digər aidiyyəti dövlət orqanları regionların və təşkilatların büdcə tələbatını, gəlir imkanlarını və xərclərini təhlil edərək, lazımi dotasiya məbləğini müəyyən edir. Bu vəsait illik büdcə sənədlərində təsbit olunur və müvafiq orqanlara köçürülür.
Dotasiyanın ayrılması və xərclənməsi ciddi nəzarət altındadır. Ayrılmış vəsait yalnız qanunvericilikdə nəzərdə tutulan məqsədlər üçün istifadə oluna bilər. Dotasiyanın xərclənməsi barədə hesabatlılıq sistemi yaradılır və sonda maliyyə nəzarət orqanları tərəfindən yoxlanılır. Əgər dotasiya təyinatı üzrə istifadə olunmazsa, vəsaitin qaytarılması və ya məsul şəxslərin cəzalandırılması mümkündür.
Dotasiyanın beynəlxalq təcrübədə yeri
Dünya ölkələrinin əksəriyyətində dotasiya sistemi büdcə siyasətinin əsas tərkib hissəsidir. Avropa Birliyi, ABŞ, Rusiya, Türkiyə, Almaniya, Fransa və bir çox başqa ölkələrdə dövlət büdcəsindən regionlara, bələdiyyələrə, sosial və infrastruktur layihələrə dotasiyalar geniş şəkildə tətbiq olunur.
Məsələn, ABŞ-da “Federal Grants” adı ilə müxtəlif sahələrə dotasiyalar ayrılır. Almaniyada “Finanzausgleich” mexanizmi vasitəsilə zəif regionlar dəstəklənir. Avropa Birliyində isə regional inkişaf fondları vasitəsilə sosial və iqtisadi balans təmin olunur. Bu təcrübələr Azərbaycanın dotasiya modelinin də beynəlxalq standartlara uyğun qurulmasına təsir edib.
Azərbaycanda dotasiya praktikasının xüsusiyyətləri
Azərbaycanda dotasiyalar əsasən regionların sosial-iqtisadi inkişaf proqramları çərçivəsində verilir. Burada məqsəd gəlirləri az olan, büdcə kəsiri yaşayan, iqtisadi fəaliyyəti zəif olan rayon və şəhərlərə əlavə maliyyə dəstəyi vermək, regionlararası bərabərliyi təmin etməkdir. Dövlət büdcəsindən yerli büdcələrə ayrılan dotasiyalar əsasən aşağıdakı istiqamətlərə yönəldilir:
- Təhsil və səhiyyə müəssisələrinin saxlanılması
- Yol və infrastruktur layihələrinin maliyyələşdirilməsi
- Sosial müdafiə və məşğulluq proqramları
- Bələdiyyə və icra hakimiyyəti aparatlarının xərclərinin təminatı
- Fövqəladə hallar və təbii fəlakətlərin nəticələrinin aradan qaldırılması
Azərbaycanda dotasiya mexanizmi regionların inkişaf prioritetlərinə, sosial ehtiyaclara və dövlət proqramlarına uyğun şəkildə davamlı olaraq təkmilləşdirilir.
Dotasiyanın üstünlükləri və problemləri
Dotasiyanın əsas üstünlükləri:
- Sosial bərabərliyin təmin olunması
- Regionların inkişafında sürətlənmə
- Əhalinin sosial rifahının yüksəlməsi
- Dövlət proqramlarının effektiv həyata keçirilməsi
Lakin dotasiya sistemi bəzi problemlərlə də qarşılaşır:
- İqtisadi asılılıq və təşəbbüskarlığın azalması
- Bəzən vəsaitlərin səmərəsiz istifadəsi və nəzarətsizlik
- Yersiz və uzunmüddətli dotasiya alıcılarının yaranması
- Şəffaflıq və hesabatlılıqda çatışmazlıqlar
Bu problemlərin aradan qaldırılması üçün dotasiya mexanizminin təkmilləşdirilməsi, hesabatlılıq, elektron büdcə sistemlərinin tətbiqi və ictimai nəzarət gücləndirilir.
Dotasiyanın gələcək perspektivləri
Gələcəkdə Azərbaycanda dotasiya sisteminin daha çevik, şəffaf və ədalətli şəkildə qurulması üçün islahatlar davam etdiriləcək. Elektron büdcə və e-hökumət alətlərinin tətbiqi, regionların maliyyə müstəqilliyinin artırılması, vəsaitlərin səmərəli istifadəsinə nəzarətin gücləndirilməsi əsas prioritetlərdəndir. Dövlət proqramlarında innovativ və strateji layihələrə dotasiyanın ayrılması, regionlararası balanslaşdırma və sosial layihələrin maliyyələşdirilməsi daha effektiv şəkildə həyata keçiriləcək.
Dotasiya dövlət maliyyə siyasətinin, sosial və iqtisadi sabitliyin təminində, regionların inkişafında və ictimai rifahın yüksəldilməsində əvəzsiz bir mexanizmdir. O, dövlətin sosial ədalət və bərabərlik prinsipinə xidmət edir, milli iqtisadiyyatın davamlı inkişafında, regionlararası fərqlərin aradan qaldırılmasında, dövlət proqramlarının yerinə yetirilməsində mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə dotasiya sisteminin səmərəli işləməsi, şəffaf və hesabatlı büdcə idarəçiliyinin formalaşdırılması Azərbaycan üçün mühüm strateji prioritetdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Dotasiya dövlət büdcəsindən regionların, bələdiyyələrin və təşkilatların gəlir və xərclərini tənzimləmək üçün əvəzsiz verilən maliyyə vəsaitidir. Dövlət büdcəsinin təsdiqi zamanı müəyyənləşdirilərək müvafiq subyektlərə köçürülür.
Əsas məqsəd sosial və iqtisadi bərabərliyi təmin etmək, regionlararası inkişaf fərqlərini aradan qaldırmaq, maliyyə çatışmazlığını kompensasiya etməkdir.
Dotasiya əvəzsiz verilən yardımdır, subsidiya isə müəyyən şərtlərlə, adətən məhsul və xidmətlərin qiymətini aşağı salmaq üçün ayrılır.
Azərbaycan Respublikasında dotasiyalar “Büdcə sistemi haqqında” Qanun, dövlət büdcəsi haqqında illik qanunlar və Nazirlər Kabinetinin qərarları ilə tənzimlənir.
Əgər dotasiya təyinatı üzrə istifadə edilmirsə, qanun pozuntusu aşkarlanarsa və ya büdcə siyasətində dəyişiklik olarsa, dotasiya dayandırıla və ya geri qaytarıla bilər.
Dotasiyanın xərclənməsi Hesablama Palatası, Maliyyə Nazirliyi və aidiyyəti orqanlar tərəfindən ciddi şəkildə nəzarət olunur.
Əsas növləri büdcə dotasiyası, sahə dotasiyası, sosial dotasiya və investisiya dotasiyasıdır.
Təhsil, səhiyyə, infrastruktur, sosial müdafiə, bələdiyyələr, regionların inkişafı və müxtəlif dövlət proqramlarına ayrılır.
Dotasiya alanlar vəsaiti yalnız təyinatı üzrə istifadə etməli, hesabat verməli və qanunvericiliyin tələblərinə riayət etməlidirlər.
Şəffaflıq, hesabatlılıq, elektron büdcə sistemlərinin tətbiqi, ictimai nəzarət və regionların maliyyə müstəqilliyinin artırılması istiqamətində islahatlar davam etdiriləcək.
