Dövlət orqanları müasir cəmiyyətin, hüquqi və demokratik dövlətin idarəçilik sisteminin ayrılmaz hissəsidir. Hər bir ölkədə olduğu kimi, Azərbaycanda da dövlət orqanları qanunvericiliyə uyğun qurulur, fəaliyyət göstərir və dövlətin əsas funksiyalarını – idarəetmə, təhlükəsizlik, hüquq-mühafizə, sosial təminat, iqtisadi tənzimləmə və digər vacib sahələri həyata keçirir. Dövlət orqanları müxtəlif səviyyələrdə – mərkəzi və yerli, icraedici, qanunverici və məhkəmə strukturları şəklində təşkil olunur və ölkənin siyasi, sosial, iqtisadi sabitliyinin təminatçısı rolunu oynayır.
Azərbaycanda dövlət orqanlarının formalaşdırılması, fəaliyyət prinsipləri, səlahiyyətləri, funksiyaları və adları “Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası”, “Dövlət orqanları haqqında” qanunlar və digər hüquqi-normativ aktlarla tənzimlənir. Dövlət orqanlarının düzgün və səmərəli fəaliyyəti ölkənin ümumi inkişafında, əhalinin hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsində mühüm rol oynayır.
Dövlət orqanı nədir?
Dövlət orqanı dövlətin qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti səlahiyyətlərini həyata keçirən, xüsusi hüquqi statusa malik təşkilatdır. Dövlət orqanları dövlət iradəsinin formalaşdırılması, cəmiyyətin idarə olunması, əhalinin hüquqlarının qorunması, sosial təminat, iqtisadi və təhlükəsizlik məsələlərinin tənzimlənməsi üçün yaradılır. Dövlət orqanları birbaşa qanunverici aktlarla yaradılır, hüquqi və inzibati statusa malik olur, dövlət büdcəsindən maliyyələşdirilir və fəaliyyəti ciddi nəzarət altındadır.
Dövlət orqanlarının əsas növləri və təsnifatı
Azərbaycan Respublikasında dövlət orqanları əsasən aşağıdakı meyarlara görə təsnif edilir:
- Hakimiyyət qollarına görə: Qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanları
- Səviyyəsinə görə: Mərkəzi (ümumrespublika) və yerli (rayon, şəhər, bələdiyyə) orqanlar
- Fəaliyyət sahəsinə görə: İctimai idarəetmə, hüquq-mühafizə, təhlükəsizlik, sosial müdafiə, iqtisadi tənzimləmə, təhsil, səhiyyə və s.
- Strukturuna görə: Kollegial (kollektiv idarə olunan) və bir nəfərlə idarə olunan orqanlar
Ən vacib meyar isə dövlət hakimiyyətinin üç qolu – qanunverici, icraedici və məhkəmə orqanlarının ayrılıq prinsipidir.
Qanunverici hakimiyyət orqanları və adları
Azərbaycan Respublikasında qanunverici hakimiyyətin ali orqanı Milli Məclisdir. Qanunverici orqanlar əsas funksiyası qanunların qəbul edilməsi, dəyişdirilməsi və ləğv olunması, dövlət büdcəsinin təsdiqi, beynəlxalq müqavilələrin ratifikasiyası və digər normativ-hüquqi aktların qəbuludur.
Əsas qanunverici orqanlar:
- Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi – yeganə qanunverici orqandır.
- Milli Məclisin komitə və komissiyaları – qanunvericilik prosesində ixtisaslaşmış iş aparır.
Milli Məclisin fəaliyyəti, tərkibi, seçilməsi və səlahiyyətləri Konstitusiya və “Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi haqqında” Qanunla tənzimlənir.
İcraedici hakimiyyət orqanları və adları
İcraedici hakimiyyət dövlət siyasətinin həyata keçirilməsində, ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında, təhlükəsizlik, xarici əlaqələr və digər sahələrin tənzimlənməsində əsas rola malikdir. İcraedici hakimiyyət orqanlarının fəaliyyətinə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti rəhbərlik edir.
Əsas icraedici orqanlar:
- Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
- Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabineti
- Nazirlər Kabinetinə tabe olan nazirliklər və dövlət komitələri
- Mərkəzi icra hakimiyyəti orqanları (nazirliklər, dövlət komitələri, xidmət və agentliklər)
- Yerli icra hakimiyyəti orqanları (rayon, şəhər və qəsəbə icra hakimiyyətləri)
Azərbaycan Respublikasında əsas icra hakimiyyəti orqanlarının adları:
Nazirliklər:
- Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Daxili İşlər Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Vergilər Nazirliyi (hazırda İqtisadiyyat Nazirliyi tərkibində)
- Azərbaycan Respublikasının İqtisadiyyat Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Səhiyyə Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyi (hazırda Elm və Təhsil Nazirliyi)
- Azərbaycan Respublikasının Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Energetika Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Fövqəladə Hallar Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Gənclər və İdman Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat, Rabitə və Yüksək Texnologiyalar Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Sənayesi Nazirliyi
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti (müstəqil xidmət statusunda)
Dövlət komitələri:
- Dövlət Statistika Komitəsi
- Qaçqınların və Məcburi Köçkünlərin İşləri üzrə Dövlət Komitəsi
- Dövlət Gömrük Komitəsi
- Diasporla İş üzrə Dövlət Komitəsi
- Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi
- Dövlət Şəhərsalma və Arxitektura Komitəsi
- Dövlət Reklam Agentliyi (xidmət statusunda)
- Dövlət Turizm Agentliyi (xidmət statusunda)
- Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsi
- Antiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Xidməti (agentlik statusunda)
Xidmət və agentliklər (seçmə):
- Dövlət Miqrasiya Xidməti
- Dövlət Sərhəd Xidməti
- Dövlət Gömrük Komitəsi
- Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti
- Dövlət İmtahan Mərkəzi
- Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin Dövlət Sosial Müdafiə Fondu
- Əmlak Məsələləri Dövlət Xidməti
- Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin Aqrar Kredit və İnkişaf Agentliyi
- Dövlət Tibbi-Sosial Ekspertiza və Reabilitasiya Agentliyi
Yerli icra hakimiyyəti orqanları isə hər rayon və şəhərdə fəaliyyət göstərir.
Məhkəmə hakimiyyəti və məhkəmə orqanlarının adları
Məhkəmə hakimiyyəti ədalətin təminatçısıdır. Məhkəmə orqanları qanunvericiliyin qorunması, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, mübahisələrin həlli, cinayət və inzibati işlərə baxılması, məhkəmə nəzarəti kimi funksiyaları həyata keçirir.
Əsas məhkəmə orqanları:
- Azərbaycan Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsi
- Azərbaycan Respublikasının Ali Məhkəməsi
- Azərbaycan Respublikasının Apellyasiya Məhkəmələri
- Azərbaycan Respublikasının İqtisad Məhkəməsi
- Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsi
- Bakı Şəhər Məhkəməsi
- Rayon və şəhər məhkəmələri (ümumi və ixtisaslaşmış məhkəmələr)
Hər rayon və şəhərdə, həmçinin, hər ixtisas üzrə ayrıca məhkəmə orqanları fəaliyyət göstərir.
Xüsusi dövlət orqanları və strukturları
Azərbaycanda bəzi xüsusi səlahiyyətli dövlət orqanları mövcuddur ki, onların fəaliyyəti ayrıca normativ hüquqi aktlarla tənzimlənir. Onlara aşağıdakılar daxildir:
- Azərbaycan Respublikasının Prezident Administrasiyası
- Azərbaycan Respublikasının Baş Prokurorluğu
- Azərbaycan Respublikasının Mərkəzi Bankı
- Azərbaycan Respublikasının Hesablama Palatası
- Azərbaycan Respublikasının İnsan Hüquqları üzrə Müvəkkili (Ombudsman)
- Azərbaycan Respublikasının Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti
- Azərbaycan Respublikasının Xarici Kəşfiyyat Xidməti
- Azərbaycan Respublikasının Siyasi Partiyaları və Bələdiyyələri
- Azərbaycan Respublikasının Milli Arxiv İdarəsi
- Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Bu orqanlar dövlətin müxtəlif, bəzən çox mühüm və həssas funksiyalarını yerinə yetirir.
Yerli özünüidarəetmə və bələdiyyə orqanları
Yerli özünüidarəetmə orqanları əsasən bələdiyyələrdir. Onlar yerli səviyyədə sosial, iqtisadi və ictimai inkişaf, əhali üçün xidmətlər, infrastruktur layihələrinin reallaşdırılması və vətəndaşların maraqlarının müdafiəsi sahəsində mühüm rol oynayır.
- Bələdiyyələr – seçki yolu ilə formalaşdırılır, müstəqil yerli idarəetmə funksiyasını yerinə yetirir
- Bələdiyyə iclasları və komissiyaları
Dövlət orqanlarının əsas funksiyaları
Dövlət orqanlarının başlıca funksiyaları:
- Qanunvericiliyin yaradılması və icrası
- İctimai idarəetmə və nəzarət
- Hüquq-mühafizə və təhlükəsizlik
- Sosial müdafiə və əhalinin rifahı
- İqtisadi tənzimləmə və inkişaf
- Təhsil və səhiyyə siyasətinin həyata keçirilməsi
- Beynəlxalq əlaqələrin idarə olunması
- Məhkəmə ədalətinin təmin olunması
- Maliyyə, büdcə və vergi siyasətinin idarə olunması
Dövlət orqanlarının yaradılması və ləğvi qaydası
Dövlət orqanlarının yaradılması Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası, Prezidentin fərman və sərəncamları, Milli Məclisin qərarları, Nazirlər Kabinetinin təklifi ilə həyata keçirilir. Hər bir dövlət orqanının yaradılması və fəaliyyəti müvafiq qanunvericiliklə dəqiq tənzimlənir. Zərurət yarandıqda dövlət orqanları ləğv edilə, yenidən təşkil oluna və ya struktur dəyişiklikləri aparıla bilər.
Dövlət orqanlarında işə qəbul və vətəndaşların hüquqları
Dövlət orqanlarında işləmək üçün dövlət qulluğu qaydaları, müsabiqə və imtahan prosedurları tətbiq olunur. Qəbul şəffaf və obyektiv şəkildə Dövlət İmtahan Mərkəzinin nəzarəti ilə həyata keçirilir. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı qanunla müəyyən olunmuş tələblərə cavab verdikdə dövlət orqanlarında işləyə bilər.
Vətəndaşlar dövlət orqanlarının xidmətlərindən istifadə, şikayət və müraciət etmək, məlumat almaq, hüquqlarını müdafiə etmək hüququna malikdirlər.
Dövlət orqanlarının ictimai nəzarət və hesabatlılığı
Dövlət orqanlarının fəaliyyətinə ictimai nəzarət, hesabatlılıq və şəffaflıq prinsipləri vacibdir. Qanunvericilikdə dövlət orqanlarının fəaliyyət hesabatlarının ictimaiyyətə açıqlanması, illik plan və proqramların təqdimatı, vətəndaşların informasiya əldə etmək hüququ və digər prinsiplər müəyyənləşdirilib.
Dövlət orqanlarının səmərəli fəaliyyəti və inkişafı
Dövlət orqanlarının səmərəli və çevik işləməsi üçün daim islahatlar aparılır, elektron idarəetmə və e-hökumət sistemləri tətbiq olunur, insan resurslarının peşəkarlığı artırılır, innovativ yanaşmalar və texnoloji həllər genişləndirilir. Dövlət xidmətlərinin əhaliyə daha şəffaf, əlçatan və keyfiyyətli təqdim olunması daim prioritet olaraq qalır.
Dövlət orqanları hər bir ölkənin, o cümlədən Azərbaycanın siyasi, sosial və iqtisadi sabitliyinin təməlidir. Onların effektiv fəaliyyəti və doğru idarəetməsi cəmiyyətin inkişafına, vətəndaşların hüquq və azadlıqlarının qorunmasına, ölkənin beynəlxalq aləmdə nüfuzunun güclənməsinə xidmət edir. Dövlət orqanlarının adlarını, strukturunu və funksiyalarını bilmək hər bir vətəndaş üçün vacibdir, çünki dövlət və cəmiyyət arasında əlaqənin səmərəli qurulmasına imkan yaradır.
Ən Çox Verilən Suallar
Dövlət orqanı dövlətin idarəetmə, hüquq-mühafizə, məhkəmə, iqtisadi və sosial siyasətini həyata keçirən xüsusi hüquqi statusa malik təşkilatdır.
Əsas dövlət orqanları Milli Məclis, Prezident, Nazirlər Kabineti, Ali Məhkəmə, Konstitusiya Məhkəməsi, əsas nazirliklər və dövlət komitələridir.
Nazirliklər birbaşa icra hakimiyyəti orqanı olub dövlət siyasətinin əsas icraçısıdır, dövlət komitələri isə müəyyən ixtisaslaşmış sahəyə nəzarət və idarəetmə həyata keçirir.
Dövlət orqanları Konstitusiya, Prezident fərmanı, Milli Məclis qərarı və digər normativ aktlarla yaradılır və ləğv edilir.
Dövlət orqanlarında işə qəbul müsabiqə və imtahan əsasında, şəffaf və obyektiv qaydada Dövlət İmtahan Mərkəzi tərəfindən aparılır.
Qanunvericiliyin icrası, ictimai xidmətlərin göstərilməsi, hüquq və təhlükəsizliyin təminatı, sosial müdafiə və iqtisadi tənzimləmə.
Mərkəzi dövlət orqanları ölkə səviyyəsində fəaliyyət göstərir, yerli orqanlar isə rayon, şəhər və qəsəbə səviyyəsində idarəetməni həyata keçirir.
Azərbaycanda hazırda 18 əsas nazirlik mövcuddur, onların adları məqalənin xüsusi hissəsində tam verilmişdir.
Bəli, dövlət orqanlarının illik hesabat və planları ictimaiyyətə açıq şəkildə təqdim edilir və qanunvericiliyə əsasən ictimai nəzarət təmin edilir.
Müasir texnologiyalar, elektron xidmətlər, açıq məlumat platformaları, ictimai nəzarət və hesabatlılıq mexanizmləri ilə şəffaflıq artırılır.
