Dovşanlar : Bioloji Xüsusiyyətlər, Növləri, Bəslənməsi

Dovşan heyvanlar aləminin ən maraqlı, sevimli və geniş yayılan növlərindən biridir. Qədim zamanlardan insanlar üçün həm təbiətin gözəllik simvolu, həm folklorun, həm də mifologiyanın ayrılmaz hissəsi olmuş dovşanlar, Azərbaycanın dağlıq, meşəlik və düzənlik ərazilərində, kəndlərdə, bəzən də şəhər həyətlərində rast gəlinən canlılardandır. Uşaqlara hələ erkən yaşlardan tanış olan dovşan obrazı nağıllarda, uşaq ədəbiyyatında, milli naxış və ornamentlərdə, xalq incəsənətində daim aktualdır. Onların sürətli hərəkəti, çevikliyi, qorxaq və bir o qədər də hiyləgər davranışları təbiətə maraq göstərən hər kəsi heyran qoyur. Dovşan təkcə sevimli ev heyvanı deyil, həm də təbiətin balansında, ekosistemdə əvəzsiz rol oynayan canlıdır.

Dovşanlar bioloji, ekoloji, təsərrüfat və mədəni aspektlər baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan ərazisində, həm yabanı, həm də ev dovşanlarına rast gəlmək mümkündür. Dovşanın ətindən, dərisindən, bəzi yerlərdə isə hətta südündən istifadə olunur. Dovşan həmçinin təmiz, incə tükü ilə də sənaye üçün dəyərlidir. Bu canlılar çox vaxt elmi tədqiqatlarda, təbabətdə və farmakologiyada da xüsusi yer tutur. Dovşan obrazı Azərbaycan folklorunda ağıllılıq, çeviklik, bəzən də qorxaqlıq və xilas rəmzi kimi səciyyələndirilir.

Dovşanın bioloji xüsusiyyətləri

Dovşanlar (latınca: Leporidae ailəsi) – bir neçə cinsdən ibarət, əsasən kiçik və orta ölçülü məməlilərdir. Dovşanlar kemiricilər dəstəsinin yaxın qohumu olsa da, bioloji baxımdan ayrıca “Dovşanabənzərlər” dəstəsinə (Lagomorpha) aiddir. Dovşanın uzun qulaqları, güclü arxa pəncələri və qısa quyruğu onun əsas morfoloji fərqləridir.

Dovşanın çəkisi növündən asılı olaraq 0,8 kiloqramdan 5 kiloqrama qədər dəyişə bilər. Bədəni yumru və yığcam, başı kiçik, dişləri isə çox güclüdür. Dovşanların yuxarı kəsici dişləri iki cüt, alt dişləri isə bir cüt olur. Gözləri böyük və yanlarda yerləşdiyi üçün ətrafı geniş şəkildə görmək imkanı verir. Onların qulaqları bəzən bədən uzunluğunun yarısı qədər ola bilər və çox həssasdır.

Dovşanlar əsasən axşam və gecə aktiv olur. Onlar yüksək eşitmə və qoxu hissinə malikdir, bu xüsusiyyətləri yırtıcılardan qorunmaq üçün çox vacibdir. Sürətli qaçış və ani istiqamət dəyişmə bacarığı da dovşanları təhlükədən xilas edir.

Dovşan növləri və yayılma arealı

Dünyada dovşan və dovşanabənzərlərin 50-dən çox növü var. Azərbaycanda əsasən yabanı dovşan (Lepus europaeus) və ev dovşanlarına rast gəlinir. Yabanı dovşanlar əsasən düzənlik, yarımsəhra və meşə kənarlarında, bəzən dağlıq ərazilərdə məskunlaşır.

Avropada, Asiyada, Şimali və Cənubi Amerikada, Avstraliyada, hətta Yeni Zelandiyada da dovşanların fərqli növləri yayılıb. Azərbaycanda əsasən Qobustan, Şirvan, Qarabağ, Şəki-Zaqatala, Gəncə-Qazax bölgələrində yabanı dovşan populyasiyası mövcuddur.

Evdə saxlanan dovşanlar isə müxtəlif süni seçmə yolu ilə alınmış cinslərdir. Onlar daha iri, ət və tük məhsuldarlığı ilə seçilir.

Dovşanın yaşayış mühiti və davranışı

Dovşanlar əsasən quru, otlu, kollu və bəzən də seyrək meşəlik yerlərdə yaşayır. Onlar qazıntı aparmaq qabiliyyətinə malik deyillər, adətən ot və kol arasında gizlənərək təhlükədən qaçmağa üstünlük verirlər. Dovşanlar çox nadir hallarda daimi yuva düzəldir. Onlar bir neçə saatlıq və ya bir gecəlik sığınacaq kimi ot yığınlarının, kolluqların və torpaqda açıq çökəkliklərin içində gizlənir.

Dovşanlar əsasən tək yaşayır, lakin bəzən qida bolluğu olan yerlərdə kiçik qruplarda da görünə bilirlər. Dovşanlar çox utancaq və qorxaqdır, ən xırda səs və ya təhlükə hiss etdikdə dərhal qaçırlar.

Dovşanların çoxalma dövrü baharın əvvəlindən başlayır və yay sonuna qədər davam edir. Dişi dovşan ildə 2-4 dəfə bala verə bilər. Hər doğumda 2-8 bala dünyaya gəlir. Balalar doğulanda tüksüz və kor olurlar, ancaq bir neçə gündən sonra tükləri çıxır və görməyə başlayırlar.

Dovşanın bəslənməsi

Dovşanlar ot yeyən (herbivor) heyvanlardır. Onların əsas qidası müxtəlif növ otlar, yarpaqlar, gənc budaqlar, meyvə və tərəvəzlər, bəzi halda ağac qabıqlarıdır. Yaz-yay mövsümündə təzə yaşıl ot, yonca, yonca çiçəkləri, çobanyastığı, gicitkən, turp, kök, kələm kimi tərəvəzlər dovşanın sevimli qidasıdır.

Payız və qışda isə əsasən quru ot, saman, taxıl, yulaf, bəzən çuğundur, ağac qabığı və budaqlarla qidalanır. Dovşanların bəslənməsində təmizlik və təzə su vacibdir. Onlar orqanizmlərində sellülozanı həzm etmək üçün xüsusi bağırsaq mikroflorasına malikdir. Dovşanlar gün ərzində bir neçə dəfə qida qəbul edir, gecələr isə daha aktiv yeyir.

Dovşanın ekoloji və təbiətdə rolu

Dovşanlar təbiət üçün çox önəmli canlılardandır. Onlar təbii otlaqların balansının qorunmasında, bitki örtüyünün tənzimlənməsində mühüm rol oynayır. Eyni zamanda, dovşanlar bir çox yırtıcı quşların (şahin, qartal, bayquş), vəhşi heyvanların (canavar, tülkü, çaqqal) əsas qidasıdır. Beləliklə, dovşanlar ekosistemdə qida zəncirinin vacib halqasını təşkil edir.

Dovşanların artımı və azalması birbaşa ekoloji vəziyyətə, yırtıcıların sayına, xəstəliklərə və insan təsərrüfat fəaliyyətinə bağlıdır. Onların həddən artıq artması otlaqlarda, kənd təsərrüfatında müəyyən problemlər yarada bilər, azalması isə yırtıcıların qida çatışmazlığına səbəb olur.

Dovşan ətinin faydası və insan həyatında rolu

Dovşan əti pəhriz və az yağlı ət növlərindən hesab olunur. O, yüksək keyfiyyətli zülalla zəngindir, tərkibində az miqdarda yağ, xolesterin və kalorisi aşağıdır. Dovşan əti uşaqlar, yaşlılar, xəstə və immuniteti zəif insanlar üçün çox faydalıdır. Dovşan əti B qrupu vitaminləri, dəmir, maqnezium, fosfor, kalium və digər mikroelementlərlə zəngindir. Bu ət hipoallergen sayılır və allergiya riskini minimuma endirir.

Dovşan ətindən müxtəlif yeməklər – plov, küftə, dolma, qovurma, sobada və ya buğda bişirilən yeməklər hazırlanır. Onun dadı yumşaq, xüsusi və ləzzətlidir.

Dovşanın dərisi və sənayedə istifadəsi

Dovşan dərisi və tükü sənayedə geniş istifadə edilir. Xüsusən toxuculuq, dərzilik, papaqçılıq, paltar və ayaqqabı istehsalında dovşan dərisi yüksək dəyərə malikdir. Dovşan tükündən papaq, əldənci, əlcək, boyunbağı, müxtəlif bəzək əşyaları hazırlanır. Dovşan dərisi incə, yumşaq və istilik saxlayan xüsusiyyətlərə malikdir.

Dovşan tükü və dərisi bəzən də rəssamlıq, tətbiqi incəsənət və bədii sənətlərdə istifadə edilir.

Dovşanların elmi tədqiqatlarda və tibbdə rolu

Dovşanlar bioloji və tibbi tədqiqatlarda, laboratoriya işlərində, peyvənd və dərman testlərində tez-tez istifadə olunur. Onlar farmakologiya və biotibbi araşdırmalar üçün əvəzolunmaz model orqanizmdir. Dovşanlar həmçinin diş və sümük xəstəliklərinin, immunitet problemlərinin, genetik təcrübələrin aparılmasında mühüm rol oynayır.

Elmi tədqiqatlarda dovşanların nəsilartırma sürətindən, bioloji stabilliyindən və bəzi xəstəliklərə həssaslığından istifadə edilir.

Dovşan obrazı Azərbaycan folklorunda və mədəniyyətdə

Dovşan Azərbaycan xalq nağıllarında, atalar sözlərində və uşaq ədəbiyyatında tez-tez rast gəlinən qəhrəmandır. O, çox vaxt ağıllı, çevik, hiyləgər və tez qərar verən obraz kimi təqdim olunur. Bəzi nağıllarda dovşan hiyləgərliyi ilə canını təhlükədən xilas edir, bəzən isə sadiq və səmimi dost, ailə başçısı rolunda çıxış edir.

Xalq inanclarında dovşan bəxt, bolluq və bəzən də qorxaqlıq simvoludur. Novruz bayramında “dovşan ili” xüsusi qeyd olunur və ilin məhsuldar, uğurlu keçəcəyinə işarə hesab edilir.

Dovşanların evdə və kənd təsərrüfatında saxlanılması

Dovşanların ev heyvanı kimi saxlanılması son illər dünyada və Azərbaycanda daha da populyarlaşır. Onlar tez öyrəşən, təmiz və səmimi heyvanlardır. Dovşanların ev şəraitində saxlanması üçün xüsusi qəfəs və ya tövlə, təmiz və quru ot, içməli su, gigiyenik qaydalara riayət vacibdir. Ev dovşanları xüsusi bəslənmə və baxım tələb edir.

Kənd təsərrüfatında dovşanlar həm ət, həm də tük və dəri üçün saxlanılır. Onlar çox tez artır, məhsuldarlığı yüksəkdir. Qısa vaxtda bir neçə nəsil dovşan əldə etmək mümkündür. Dovşanların təsərrüfatda saxlanması iqtisadi cəhətdən sərfəlidir.

Dovşanların sağlamlıq problemləri və qorunması

Dovşanlar bəzi virus və bakterial xəstəliklərə, parazitlərə və zərərli həşəratlara qarşı həssasdır. Onların əsas xəstəlikləri arasında miksomatoz, pasteurelloz, koktsidioz və digər infeksiyalar var. Profilaktik peyvəndlər, gigiyena və düzgün bəslənmə yolu ilə bu xəstəliklərin qarşısı alınır.

Yabanı dovşanların qorunması, onların təbii mühitinin saxlanılması, ovlanmanın məhdudlaşdırılması ekosistemin balansı üçün vacibdir. Azərbaycanda bəzi dovşan növlərinin qorunması üçün milli parklar və yasaqlıqlar yaradılıb.

Dovşanlar həm təbiət, həm insan həyatı, həm də mədəniyyət üçün əhəmiyyətli canlılardandır. Onların bioloji xüsusiyyətləri, ekoloji rolu, qida və sənaye dəyəri, folklor və ədəbiyyatda yeri Azərbaycan xalqının gündəlik həyatının, milli dəyərlərinin və təbiət sevgisinin ayrılmaz hissəsidir. Dovşanlar həmişə insanlar üçün həm maraqlı, həm də faydalı olmuş, xalq yaddaşında özünəməxsus yer tutmuşdur.

Ən Çox Verilən Suallar