Döymə texnologiyası insan sivilizasiyasının ən qədim və fundamental emal üsullarından biridir. Qızdırılmış metalın çəkic və digər mexaniki alətlərin köməyi ilə lazımi forma salınması, təkcə sənaye və istehsalat üçün deyil, həm də xalq sənətkarlığı, memarlıq, bəzək əşyaları və gündəlik məişət üçün xüsusi önəm kəsb edir. Döymə üsulu əsrlər boyu dəmirçilərin, ustaların, mühəndislərin və sənətkarların tətbiq etdiyi əsas emal texnologiyalarından biri olmuş, bir çox peşənin və sənət sahəsinin inkişafında həlledici rol oynamışdır. Bu üsul, metala bədii dəyər, funksionallıq və dayanıqlıq bəxş edir.
Müasir dövrdə döymə texnologiyası həm əl əməyinə, həm də sənaye avtomatlaşdırmasına əsaslanan istehsalat prosesləri ilə daim təkmilləşdirilir. Dəmirçilik və döymə ənənələri bir çox ölkədə, o cümlədən Azərbaycanda, xalqın mədəni və texniki irsinin bir hissəsi kimi qorunub saxlanılır. İndi döymə üsulunun mahiyyəti, texnoloji prinsipləri, tətbiq sahələri, növləri, üstünlükləri və Azərbaycan ənənələrindəki yeri haqqında ətraflı, geniş və dəqiq məlumat təqdim edilir.
Döymənin tarixi və inkişafı
Döymə sənətinin tarixi minilliklərə dayanır. İnsanlar metallarla ilk təmaslarından etibarən, onları döyərək, çəkiclə, qəlib və xüsusi daş alətlərlə istənilən forma salmağa başlamışlar. İlk döymə nümunələri eramızdan əvvəl IV-III minilliklərə, Misir, Mesopotamiya, Hindistan və Çin sivilizasiyalarının inkişaf dövrünə təsadüf edir. Dəmirin kəşfi və emalının yayılması ilə bərabər, döymə texnologiyası təkcə bəzək əşyalarının deyil, həm də silahların, əmək alətlərinin və məişət əşyalarının hazırlanmasında əsas üsula çevrilmişdir.
Antik dövrdə və orta əsrlərdə döymə üsulu ustaların bilik və bacarıqlarının əsas göstəricisi sayılırdı. Dəmirçilər və misgərlər xüsusi peşə nüfuzuna malik idilər, cəmiyyətin hərəkətverici qüvvələrindən biri hesab olunurdular. Azərbaycanda döymə ənənəsi daha çox şərq və türk xalqlarının sənətkar ənənələri ilə bağlıdır, qədim Qafqaz və Ön Asiya mədəniyyətlərində inkişaf etmişdir. Xüsusilə orta əsrlərdə şəhər mərkəzlərində dəmirçi, bənna, zərgər, silah ustası kimi döymə ilə məşğul olan peşəkar ustalar fəaliyyət göstərirdi.
Döymənin texnoloji mahiyyəti
Döymə qızdırılmış metalın (əsasən dəmir, polad, mis, bürünc və sair) çəkic və ya xüsusi mexaniki preslərlə ardıcıl döyülməsi nəticəsində lazımi forma və ölçü əldə etmək texnologiyasıdır. Döymə prosesinin əsas prinsipi materialın plastik vəziyyətə gətirilməsi və bu vəziyyətdə olan metalın istənilən forma salınmasıdır. Bu zaman metalın daxili quruluşu dəyişir, struktur sıxlaşır, möhkəmlik və davamlılıq artır.
Döymə prosesinin əsas mərhələləri:
- Qızdırma – Metal müvafiq temperaturda qızdırılır (dəmir üçün 900-1200°C, polad üçün 800-1100°C).
- Döymə – Çəkic və ya xüsusi pres vasitəsilə metalın üzərinə təsir göstərilir, istənilən forma alınır.
- Soyutma – Metal yavaş-yavaş və ya bəzən tez (suda, yağda) soyudulur, bu zaman materialın mexaniki xüsusiyyətləri formalaşır.
- Bitirmə və cilalama – Son toxunuşlar, səthin hamarlanması, kənarların düzəldilməsi.
Döymə zamanı metal həm manual (əl) üsulu ilə, həm də avtomatlaşdırılmış sənaye presləri ilə formalaşdırıla bilər. Əl döyməsi daha çox bədii dəyər daşıyan əşyaların, sənət nümunələrinin hazırlanmasında istifadə olunur. Sənaye döyməsi isə kütləvi istehsal üçün tətbiq edilir.
Döymənin əsas növləri
Döymənin texnologiyasına, tətbiq sahəsinə və nəticəsinə görə müxtəlif növləri mövcuddur:
- Əl döyməsi – Ənənəvi üsuldur. Usta əli ilə çəkic, zərb aləti, yun və qayçıdan istifadə edir. Adətən zərgər, silah ustası, dəmirçi və bənzər sənətkarlıq sahələrində geniş yayılıb.
- Sənaye döyməsi – Mexaniki preslər, çəkiclər, hidravlik və pnevmatik qurğular vasitəsilə aparılır. Böyük həcmli, yüksək dəqiqlikli və dayanıqlı metal hissələrin istehsalı üçün tətbiq olunur.
- İsti döymə – Metalın qızdırılması ilə aparılan döymədir. Plastikliyi yüksək olan metal daha asan və zərif formalaşdırılır.
- Soyuq döymə – Metal qızdırılmadan, normal temperaturda döyülür. Bu üsulla əsasən bərk, incə təbəqəli və ya xüsusi profil hissələr hazırlanır.
- Bədii döymə – Dekorativ, memarlıq və bəzək elementləri üçün istifadə olunur. Qapı, barmaqlıq, heykəl, çilçıraq və interyer elementləri bu üsulla hazırlanır.
- Sərt döymə – Xüsusi yüksək təzyiqli preslərin köməyi ilə aparılır. Aerokosmik, maşınqayırma və avtomobil sənayesində geniş istifadə olunur.
Döymənin tətbiq sahələri
Döymə texnologiyası dünyanın bütün sənaye və məişət sahələrində tətbiq olunur. Onun ən geniş yayılmış istiqamətləri bunlardır:
- Ağır sənaye və maşınqayırma – Mühərrik detallarının, velosiped və avtomobil hissələrinin, boruların, dəmir yollarının relslərinin və s. hazırlanması.
- Silah və alət istehsalı – Qılınc, bıçaq, xəncər, baltanın hazırlanması ənənəvi döymə üsuluna əsaslanır.
- Bədii sənətkarlıq və memarlıq – Qapı, barmaqlıq, heykəl, dekorativ elementlərin hazırlanması üçün bədii döymədən istifadə olunur.
- Zərgərlik və bəzək əşyaları – Qızıl, gümüş, mis və digər metal əşyaların formalaşdırılması.
- Kənd təsərrüfatı alətləri – Oraq, yaba, dırmıq, balta və digər alətlərin hazırlanması.
Döymənin Azərbaycanda ənənəvi yeri və xalq sənətində rolu
Azərbaycan döymə sənəti tarixən yüksək peşəkarlıq və zəngin ənənələrlə seçilir. Qədim zamanlardan bəri dəmirçilik, misgərlik, bədii döymə ustalığı Şərq bazarlarının, şəhər və kəndlərin ayrılmaz atributu olub. Xüsusilə Bakı, Şəki, Gəncə, Naxçıvan, Şamaxı kimi mərkəzlərdə peşəkar dəmirçi və misgər ustalar döymə texnologiyasının bütün incəliklərini qoruyub saxlamışdır.
Azərbaycanda döymə texnologiyası gündəlik məişət əşyalarının, qapı və barmaqlıqların, məscid və türbə bəzəklərinin, bıçaq, xəncər, silah, zərgərlik nümunələrinin hazırlanmasında əsas texniki və bədii üsul hesab edilir. Hətta bəzi kəndlərdə döymə ilə məşğul olan ailələr, nəsillər formalaşmışdır.
Döymənin üstünlükləri və əhəmiyyəti
Döymə üsulunun üstünlükləri aşağıdakılardır:
- Metala xüsusi möhkəmlik, davamlılıq və plastiklik verir
- Materialın strukturunu sıxlaşdırır, qırılma və çatlamanın qarşısını alır
- Forma və ölçü dəqiqliyini təmin edir
- Unikal bədii və dekorativ dəyər yaradır
- İqtisadi baxımdan sərfəlidir və uzunömürlü məhsullar alınır
- Kütləvi istehsal üçün uyğundur, eyni zamanda fərdi əl işləri üçün idealdır
Müasir döymə texnologiyaları
Müasir sənayedə döymə prosesi avtomatlaşdırılmış preslər, CNC idarəetmə, robotlaşdırma və kompüter modelləşdirmə texnologiyaları ilə birləşdirilir. Bu, məhsuldarlığı artırır, səhv ehtimalını minimuma endirir və dəqiqliyi maksimum təmin edir. İndiki zamanda döymə həm ənənəvi üsul kimi, həm də yüksək texnologiyalı sənaye prosesi kimi əhəmiyyətini saxlayır.
Döymə və ekoloji amillər
Döymə prosesinin ekoloji aspektləri də nəzərə alınır. Qədimdə kömür və odun yanacağından istifadə nəticəsində atmosferə tüstü və zərərli qazlar yayılırdı. Müasir döymə sexlərində isə təmiz texnologiyalar, havalandırma və filtrasiya sistemləri, enerjiyə qənaət edən avadanlıqlar tətbiq olunur.
Peşəkar dəmirçi və döymə ustasının rolu
Döymə sənətinin əsas daşıyıcısı usta dəmirçilərdir. Onlar həm əl əməyinə, həm də texniki biliklərə yiyələnirlər, mürəkkəb bədii formaları və yüksək dəqiqlikli texniki hissələri hazırlamaqda xüsusi peşəkarlıq nümayiş etdirirlər. Azərbaycanda dəmirçi ustası xalq arasında böyük nüfuza malik olub, onun fəaliyyəti folklorda, atalar sözlərində, dastan və rəvayətlərdə də tərənnüm edilib.
Döymə sənətinin gələcəyi və qorunması
Döymə sənətinin müasir dünyada yaşadılması, ənənələrin qorunması, gənc ustaların hazırlanması və peşə məktəblərində tədrisi vacibdir. Həm sənaye, həm də bədii döymə sahəsində dövlət və özəl sektorun dəstəyi ilə bu sahənin inkişafı təmin olunmalıdır. Muzeylər, sərgilər, ustad dərsləri, festival və yarışmalar vasitəsilə döymə sənəti gələcək nəsillərə ötürülür.
Döymə – metallurgiya, sənətkarlıq və sənaye sahələrinin ayrılmaz hissəsi kimi tarix boyu insan həyatında, istehsalatda və bədii yaradıcılıqda xüsusi yer tutub. Qədim ənənələrin və müasir texnologiyaların sintezi döymə sənətini daim yeniləşən, rəqabətədavamlı və mühüm texniki-bədii dəyərə malik sahəyə çevirir. Bu üsulun imkanları həm gündəlik məişətdə, həm sənayedə, həm də xalq sənətində unikal izlər qoyur.
Ən Çox Verilən Suallar
Döymə qızdırılmış metalı çəkic və ya pres vasitəsilə döyərək istənilən forma salmaq üçün tətbiq olunan mexaniki emal üsuludur. Əsas prinsip materialın plastik vəziyyətə gətirilib, lazımi forma verilməsidir.
Əsasən dəmir, polad, mis, bürünc və digər metallarda tətbiq edilir. Metalların xüsusiyyətlərindən asılı olaraq müxtəlif temperatur rejimləri seçilir.
Əl döyməsində bütün proses ustanın əl bacarığı və sadə alətlərlə aparılır, sənaye döyməsində isə avtomatlaşdırılmış preslər, robotlar və kompüter texnologiyaları tətbiq olunur.
Maşınqayırma, silah, bədii sənətkarlıq, kənd təsərrüfatı, memarlıq, zərgərlik və məişət sahələrində geniş istifadə edilir.
Bədii döymə metalın dekorativ və memarlıq məqsədilə, bəzək və interyer elementləri yaratmaq üçün xüsusi üsulla formalaşdırılmasıdır.
Qızdırma, döymə (döyülmə), soyutma və bitirmə mərhələlərindən ibarətdir.
Azərbaycan döymə sənəti qədim tarixə malikdir, əsasən dəmirçi, misgər, silah ustaları və xalq sənətkarları vasitəsilə qorunub saxlanılmışdır.
Yüksək möhkəmlik, davamlılıq, bədii dəyər və fərdi dizayn imkanları ilə seçilir.
CNC preslər, robotlaşdırma, kompüter modelləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmış istehsal texnologiyaları tətbiq olunur.
Müasir texnologiyaların tətbiqi sayəsində döymə prosesində ekoloji risklər minimuma endirilir, havalandırma və filtrasiya sistemləri qurulur.
