Monqolustanın Hövsgöl əyalətinin tayqa zolağında, şimal tundra iqliminin sərt soyuğuna uyğunlaşmış Dukha rençər icması yaşayır. Onların ren adlandırdıqları maral sürüləri meşələrin genişliyində otarır, ailələr isə yüngül tipiyələrdə — konus formalı çadır quruluşlarında məskunlaşır. Bu icmanın ən qiymətli irsi isə yalnız maralçılıq ənənəsi deyil, 500-dən az nəfərin danışdığı Duha dilidir. Türk dillərinin Sayan qrupuna mənsub bu kiçik şivə bəzən Tuvanın subdialekti kimi təsnif edilsə də, fonetik, leksik və morfoloji özəllikləri sayəsində ayrı dil statusu qazanmağa iddialıdır. Tarixi mərhələdə Duha dili qərbdən gələn Uyğur-Oğuz dalğası ilə şimal tayfa ləhcələrinin kəsişməsində formalaşıb, lakin coğrafi təcrid onu qonşu dənqərin dialektlərindən kəskin ayırıb. Sovet dövrünün sonuna qədər Duha nə yazı sistemi, nə rəsmi tədris mühiti görməyib; bütün nəsillər ağızdan-ağıza ötürülən söz xəzinəsinə arxalanıb. XXI əsrin başlanğıcında Monqol hökumətinin köçəri həyat tərzini məhdudlaşdırmaq siyasəti, gənclərin məktəb internatlarına göndərilməsi və mobil telefon mediyası ana dilinin canlı təmas mühitini zəiflədib. UNESCO 2010-cu ildə Duha dilini “yox olmaq üzrə” kateqoriyasına daxil edərək beynəlxalq dilxilas proqramlarına müraciət çağırışı etdi. Hazırda bölmə-bölmə toplanan folklor mətnləri, həmçinin latın qrafikalı praktik əlifba layihəsi dilin reanimasiya cəhdlərinin əsas dayağıdır. Leksik xəzinəsində həm Köktürk kökləri, həm də yanda yaşayan sarı Uriankhai, darxad və buryat təsirləri görünür. Duha dilinin gələcəyi marallarla birlikdə tayqada hərəkət edən azsaylı ailələrin onu gündəlik ünsiyyətdə saxlamasından və yeni rəqəmsal resurslara adaptasiyasından asılıdır.
Tarixi yaranma mühiti
Duha dilinin ilkin formalaşma məkanı Sayan dağ massivi ilə Hövsgöl gölü arasındakı tayqa zonasıdır. Arxeologiya göstərir ki, burada e.ə. I minillikdə şimal ovçu tayfaları məskunlaşıb, sonradan Göktürk dövlətinin sərhəd təsiri bu əraziyə turkik şivələri gətirib. Nəticədə rençər-ovçu həyat tərzi içində fonetik sadələşmə və yüksək sinonimiya ilə fərqlənən yeni dil qatları yaranıb. Oğuz və Karluq elementləri az, amma Tuba və Samoyed dillərindən alıntılar diqqət çəkir.
XIII əsrdən etibarən Cengiz xan imperiyası dönəmi Duha danışan icmalara vergi müqabilində muxtar ov sahələri verir. Bu siyasət dilin kənar administrativ təzyiqə məruz qalmadan yaşamasına imkan yaradır. Çin imperiyası ilə Monqol xanlıqları arasındakı tampon coğrafiya Duha dilini minillik boyu distansiya saxlayır, lakin XIX əsrdə Rus ticarət karvanları köhnə izolyasiyanı qırmağa başlayır.
Dil ailəsində mövqeyi
Müasir təsnifata görə, Duha dili Tuvaca ilə Altay dillərinin Sayan qolunda bir alt-bölmə sayılır, lakin tədqiqatçılar fonologiya və morfologiyada 18 faiz unikal göstərici tapıblar. Məsələn, /ø/ ön yuvarlaq samitləri söz başında işlənir, halbuki Tuvada yalnız orta hecada rast gəlinir.
Leksik statistik müqayisə Duha-Tuva ortaq kök sayını 65 faiz, Duha-Altay əlaqəsini isə 54 faiz göstərir. Bu nisbət sərhəd dialekti üçün yüksək olsa da, ayrıca dil kriteriyasına cavab verə bilir. ISO 639-3 kodu hələlik təyin edilməyib, buna baxmayaraq SIL International müstəqil identifikator verməyi nəzərdən keçirir.
Fonetik və fonoloji xüsusiyyətlər
Duha dilində 8 sait, 23 samit mövcuddur; samit inventarında uvulyar /q/ və /ʁ/ səs cütü saxlanılır. Ən diqqətçəkən cəhət zərb samit /t͡ʃʼ/ (qapalı ç palataləstəq) və səslənmə zamanı dilin ön hissəsinin yüksəlməsi ilə formalaşan spesifik qıcqıltıdır.
Stress sabit deyil, əksər sözlərdə sonuncu heca vurğusuna meyillidir, lakin köməkçi şəkilçilər birləşdikdə vurğu əsas kökə geri qayıdır. Assimilyasiya qaydalarında qonşu samitlərin tonu tutuşdurulur: /b/ + /m/ ardıcıllığı /mː/ cingiltili uzun samitə keçir.
Morfologiya və sintaksis
Duha adlıq haldan başqa beş hal kateqoriyası saxlayır: yönlük, çıxışlıq, vasitəlik, cəmlik, mənsubiyyətlik. Feil şəkilçi sistemi analitik deyil, aqqlutinativdir; zaman kateqoriyası keçmişdə üç fərqli aspektə bölünür — yaxın, uzaq və təcrübəvi keçmiş.
Söz sırası tipik Türk dillərindəki kimi SOV modelidir, lakin danışıqda bəzən mövzunu vurğulamaq üçün köməkçi modellə SVO strukturu da müşahidə olunur. Sual cümlələrini yaradan bitişik sual partikli “-uu” felin sonuna əklənir: “kile-uu?” — gəlir?
Leksik fond və semantika
Əsas lüğət təxminən 3000 kök sözdən ibarətdir; bunların 20 faizi təbiət-obraz semantikasına həsr olunub. Maral anatomiya sözləri 60-dan çox leksik vahid təşkil edir: “toğdu” (gövdə), “xerel” (buynuzun ucu).
Dinə dair terminlər buddist məbədlə bağlı monqol alıntılarıdır: “süm” (məbəd), “lam” (ruh təmizləyici). Eyni zamanda son 30 ildə mobil rabitə ilə bağlı rus və ingilis mənşəli sözlər dəpə-düzənlik dialektinə daxil olur: “telefon”, “mesidji” (mesaj) kimi transliterasiya olunmuş vahidlər var.
Yazı sisteminin axtarışı
Duha dili uzun müddət yalnız şifahi yaşayıb; 1990-cı illərdə tədqiqatçı D. Xartmann latın qrafikalı 37 işarəli əlifba təklif etsə də, icma tərəfindən tam mənimsənilmədi. Hazırda Monqolustanın milli təhsil komissiyası kyrill əsaslı 34 hərfli ortaq tuvince əlifba tətbiqini təklif edir.
Rəqəmsal vasitələrdə dil resurslarının yaradılması üçün Unicode uyğun kodlaşdırma işin ilk mərhələsidir. “Duha Mobile” adlı pilot layihə Telegram kanalı vasitəsilə həftəlik tədris kartları yayımlayır, uşaqlar üçün latın əlifbalı interaktiv kitabça hazırlanır.
Sosial-ictimai status və təhlükə faktoru
UNESCO-nun son hesabatına əsasən Duha dilini anadangəlmə danışanların sayı 480 nəfərdir, onlardan cəmi 90-a yaxını 25 yaşdan kiçikdir. Məktəb internat sistemində tədris Monqolca olduğu üçün gənclər ana dilində yalnız yay köçü zamanı danışa bilir.
Köhnə tayqa maral marası marşrutlarının məhdudlaşdırılması, şəhərə miqrasiya, mobil internet kontenti kimi faktorlar dilin istifadəsini gündəlikdən çıxarır. Əgər 2030-a qədər yeni nəsil danışanın sayı ikiqat azalarsa, Duha dili “kritik yox olmaq üzrə” kateqoriyasına keçəcək.
Dilin qorunması üçün layihələr
2021-ci ildə “Save Tuvan Dukha” təşəbbüsü çərçivəsində 12 könüllü dil məsləhətçisi ən çox işlənən 1500 sözün audio-vizual lüğətini hazırladı. Maralçı ailələrin payız düşərgəsində mobil günəş paneli ilə işləyən mikro-kitabxana quruldu, burada uşaqlar nağıl dinləyir, Duha dilində karaoke oxuyur.
Monqol Dövlət Universitetinin Altayistika kafedrası yeni elmi fondla Duha dialekt korpusu toplamağa başlayıb. Planlaşdırılan addımlar sırasına etnoqrafik podkast seriyası, maralçı dastanlarının transkripsiyası və səyyar yay məktəbi daxildir.
Göstərici | 2000 | 2024 | Proqnoz 2030 |
---|---|---|---|
Ana dilində danışan (nəfər) | 700 | 480 | 250 |
25 yaşdan kiçik danışan | 260 | 90 | 40 |
İllik yeni sözbirləşmə resursu | – | 3 lüğət layihəsi | 6 lüğət+podkast |
Duha dili tayqanın sakitliyində səslənən, maral nağıllarının, şaman nəğmələrinin və köçəri gündəlik hayatın bənzərsiz izlərini daşıyan ən kiçik Altay dillərindən biridir. Onun fonetik melodiyasında uvulyar titrəyiş, sintaksisində köhnə türk aqqlutinativ ritm, leksikasında isə həm buddist, həm Samoyed ovçu təsirlərinin sirli qatları yaşayır. Siyasi sərhədlər, internat məktəbləri, mobil kontent və şəhər miqrasiyası bu incə ahəngi səssizcə zəiflədir. Ancaq sahibsiz deyil: tədqiqatçılar, yerli icma liderləri və rəqəmsal könüllülər birləşərək Duha dilini interaktiv kitabçalar, audio arxivlər, yay məktəbləri vasitəsi ilə yaşatmağı qarşısına məqsəd qoyub. Bu səylər sübut edir ki, dilin həcmi kiçik ola bilər, lakin onun daşıdığı mədəniyyət çaları bəşəriyyətin ümumi səs orkestrində nadir və əvəzolunmaz notdur. Tayqa çadırlarında Duha dilində pıçıldanan nənə nağılları, gələcək nəsillərə keçməsə, planetin dil xəritəsindən yalnız bir xal düşməyəcək, həm də maral sürülərinin izi, saman tüstüsünün qoxusu, şaman davulunun ritmi unudulacaq. Hər yeni audio qeyd, hər yeni lüğət faylı bu xatirəni canlı saxlayır və beləliklə, Duha dili bizi dil müxtəlifliyinin dərin mənasına dair düşünməyə çağırır.
Ən Çox Verilən Suallar
Duha dili Altay dillər qrupunun Sayan qolunda yer alan Tuvaca ilə yaxın qohumdur. Bəzi tədqiqatçılar onu Tuvanın şivəsi saysalar da, fonetik və morfoloji unikal göstəricilərinə görə ayrıca dil statusu qazanır.
UNESCO-nun 2024 məlumatına əsasən dili anadangəlmə bilənlərin sayı təxminən 480 nəfərdir. Onlardan cəmi 90 nəfəri 25 yaşdan kiçikdir.
Müstəqil rəsmi əlifba mövcud deyil. Latın əsaslı 37 hərfli eksperimental əlifba və kyrill əsaslı ortaq tuvince layihələr test mərhələsindədir.
Monqol dövlət məktəblərində əsas tədris dili Monqolcadır. Duha dili yalnız yay vakant düşərgələrində könüllü dil dərsləri şəklində öyrədilir.
Söz başında ön yuvarlaq /ø/ saitinin işlənməsi və uvulyar /q/ – /ʁ/ cütlüyünün sabit qalması Duha dilini qonşu dialektlərdən fərqləndirir.
“Save Tuvan Dukha” təşəbbüsü audio-vizual lüğət, mobil kitabxana və interaktiv uşaq kitabçası üzərində işləyir. Monqol Universiteti korpus toplusu formalaşdırır.
Hazırda yalnız folklor nağıllarının transkripsiyası mövcuddur. Orijinal bədii əsər nümunəsi hələ yayımlanmayıb, amma gənc yazarların tərcümə cəhdləri var.
Əsas söz düzümü SOV-dur. Mövzu-rim vurğusunu dəyişmək üçün bəzən SVO strukturu da işlənir, lakin bu, üslubi effekt yaradır.
Mövcud tədqiqatlar təxminən 3000 kök sözü qeyd edir. Bunların 20 faizi təbiət və maral təsərrüfatı semantikasına aiddir.
Təhlükə faktoru yüksəkdir; gənc nəsildə istifadə azalır. Qoruma proqramları genişlənməsə, 2030-a qədər danışanların sayı 250-yə düşə bilər.