Dülgərlik: Peşənin Tarixi Kökləri, Ekoloji Məsuliyyət

Taxta yonular-yonulmaz əvvəlcə iyi ilə yadda qalır, sonra səsi ilə. Dülgər emalatxanasında kiçik bir çərtikin belə öz musiqisi var: mişarın təkrarlanan ritmi, rəndənin zərif xışıltısı, çəkicin paslı zolağı vurub kəsməsi. Taxtanın liflərinin istiqamətini görən usta əli ilə toxunduğu yerdə ağacın yaşını, nəmini, hətta böyüdüyü torpağın dadını duyur. İbtidai tayfaların gil evindən orta əsrlərin qoşa tağlı karvansarayına, müasir göydələnin fasad panelinə qədər hər mərhələdə dülgər izi var. Bu sənət bəzən memarın kölgəsində qalır, bəzən mühəndisin çertyojunu gerçəkləşdirən tək qurtarıcı olur; amma istənilən halda estetikanın gizli meylini qoruyan, funksionallığın incə rasionallığını yaradan heyəti elə dülgərin özüdür. Peşənin ruhu ənənə ilə innovasiyanın qovuşduğu yerdə formalaşır: kəskin bıçaqlı balta Şirvanşah sarayının şəbəkələrini kəsən elə bıçaqdır ki, hazırda CNC frez stansiyasına rezin mastika ilə bərkidilir və alüminium paneli oyur. Dülgər anlayışında usta-şagird zənciri sadəcə texniki vərdiş ötürmür, həm də taxtanın “ələ baxma” etikası, alətin “zülf” təmizliyi və emalatxananın “sükut intizamı” kodunu yaşadır. Azərbaycanda palıd, şam, qarağac, fıstıq kimi növlər dülgərin ana xammalıdır; hər rayon təbii ehtiyatına görə öz üslubunu formalaşdırıb. Küçədə düzəldilən taxta qapılar, Qarabağ at arabaları, Lənkəran mini-qayıqları, Şəki şəbəkə pəncərələri – hamısı eyni peşənin fərqli dialektləridir. Dülgərlik VOC-ə uyğun mas-istehsal zavodundan tutmuş, odun sobası qırağında bıçaq itiləyən kənd emalatxanasına qədər geniş spektrdə mövcuddur. Hər ikisinin ortaq cəhəti isə ağacın canını “incitmədən” ona yeni forma verib, uzunömürlü xidmət göstərməsidir.

Peşənin tarixi kökləri

İbtidai insan ağacı əvvəlcə yanacaq, sonra alət, sonra isə sığınacaq kimi kəşf etdi. Mezolit dövrünə aid qazıntılarda ağac dirəkli yarım-sığınacaq izləri dülgərliyin ən erkən mərhələsi sayılır. Qədim Mesopotamiya gil lövhələrində “üşşar” adlanan “taxta ustası” termininin çəkilməsi taxta detallı qurğuların bina karkasında rol aldığını sübut edir.
Orta əsrlərdə Səlcuq imperiyası dövründə “nəccar” sözü həm memar, həm dülgər anlamında işlənirdi. Azərbaycan şəhərlərində karvansaray, məscid, hamam və qəsr tikililərinin dirək-təlqir sistemləri, taxta tavan konstruksiyaları elə həmin nəccar ustalarının əl işidir. Taxta eradan-eraya keçsə də, onunla davranma qaydası dəyişmədi: həmişə iqlim, rütubət və yüklənmə hesablanmalı idi.

Dülgər sözünün etimologiyası və terminoloji spektri

“Dülgər” fars mənşəli “dəlgar” – yəni “delmək, oymaq ustası” kökündən gəlir. Klassik mətnlərdə sinonimi “nəccar”, “marangoz”, “xəttab” kimi terminlərlə qarşılaşırıq. Dilimizdə “xarrat” sözü daha çox çarxda oyma işinə baxan taxta ustasına aid edilsə də, bölgə dialektlərində dülgər və xarrat eyni peşə olaraq işlədilir.
Terminoloji baxımdan dülgər peşəsi öz içində alt ixtisaslara bölünür: karkas ustası, doğrama ustası, bədii oymacı, qəlibçi, mebel yığanı, gəmi ustası, alət düzəldəni. Bu fərqlənmə sənətkar gildiyalarının ixtisaslaşmasını, həm də əmək bölgüsünün qədim ənənəsini əks etdirir.

Müasir dülgərlikdə əsas iş istiqamətləri

Bugünkü dülgərlik tikinti karkas sistemləri, interyer mebel istehsalı və restavrasiya bölmələrində cəmlənir. Karkas ustaları “skelet” qurur: taxta kiriş, kəsik gövdə və OSB panellərlə dayaqlı, lakin elastik quruluş yaradır. Bu sahədə layihə oxuma bacarığı, yükləmə diaqramını anlamaq, nəmə qarşı müasir impregnasiya metodlarını tətbiq etmək vacibdir.
Interyer mebeli üzərində çalışan ustalar isə estetik detal, ergonomik ölçü və montaj modulları ilə işləyir. CNC kəsim, 3D skan, kompüter dizayn proqramı onların gündəlik alət arsenalına çevrilib. Buna baxmayaraq, əl rəndəsinin vurduğu son “hissiyat zolağı” hələ də maşın rəndəsindən fərqlənir.

İstehsal alətləri və texnoloji yeniliklər

Ənənəvi dəzgah beş əsas alətdən ibarət idi: balta, mişar, rəndə, çekiç, yaşıl ip. Bu gün siyahıya pnevmatik zımbalar, akkumulyatorlu şurup qatlancılar, lazer ölçü cihazları, kompressor boya tapançaları, CNC-routerlər əlavə olunub. Lazer ölçü cihazı 50 metrlik məsafədə ±1,5 mm dəqiqlik verir ki, bu da montaj səhvlərini minimuma endirir.
İmpregnasiya texnologiyası ağaca dərin qatlara qədər daxil olan borat məhlulu ilə bərabər, termik modifikasiya da tətbiq edilir. Termik üsulla palıd 200°-də 4 saat tutulur, rütubət dərəcəsi 4-6%-ə enir, göbələk və həşərat riski azalır.

Təhsil, sertifikat və karyera pillələri

Azərbaycanda dülgərlik peşə liseyi, kollec və modullu qısa kurslarda öyrədilir. Peşə imtahanını bitirən usta “III dərəcə” şəhadətnaməsi alır, 5 il təcrübədən sonra “IV dərəcə” – usta, 10 ildən sonra “V dərəcə” – bədii usta rütbəsinə yüksəlir.
İSO 1099:2022 standartı əsasında beynəlxalq sertifikat – “wood joinery technician” – almaq istəyənlər 120 saatlıq modul, 40 saat praktik, 3 prototip layihə və təhlükəsizlik imtahanı keçməlidir. Sertifikat Avropa Şurasının EQF 4-cü pilləsinə bərabər tutulur.

Əmək təhlükəsizliyi və ekoloji məsuliyyət

Dülgərlər səs, toz, vibrasiya, kəskin alət kəsiyi kimi risklərlə üz-üzədir. Dəmirlə bərkidilmiş P2 toz filtri, anti-vibrasiya əlcəkləri, 30 dB səsuducu qulaqcıq – minimal İK standartıdır. İş sahəsində toz hissəciyi 2,5 mq/m³ həddini keçməməlidir; hər iki saata bir siklon ventilyasiya sistemi açılır.
Ekoloji baxımdan FSC sertifikatlı xammal almaq, döşəmə və mebel üzərində VOC aşağı poliuretan lak istifadə etmək ustanın təbiətə məsuliyyətini ifadə edir. Taxta tullantılarının 70%-i briketlənib bio-yanacaq əvəzi kimi satıla bilər.

Azərbaycan mədəniyyətində dülgərlik nümunələri

Şəki Xan Sarayının şəbəkə pəncərələri dəmir mismar görmədən ağ-qabıq şam çubuqları ilə keçmə-keçmə texnikasıdır; istər işıq, istər istilik keçiriciliyi baxımından unikal konstruksiyadır. Bakı İçərişəhərdəki “Bazarbaşı” karvansarayının 1635-ci il taxta tavan göbəyi isə sədəf və naxışlı boyama ilə dülgər-xarrat sintezinin şah nümunəsidir.
İsmayıllı rayonunun Talıstan kəndində qurulan “nar çərçivəli” kəhrəba ocaq sistemi – yəni taxta baca-filtr konstruksiyası – yanğın təhlükəsizliyi baxımından ağıllı ənənəvi həll idi. Bu nümunələr dülgərlərin yalnız estetik deyil, mühəndislik zəkasını da göstərir.

Rəqəmsal dövrdə dülgərin gələcək perspektivləri

Additiv istehsal – yəni 3D ağac kompozit printerləri – gələcəkdə bərk ağac bloklarının modul çapını mümkün edəcək. Programlanmış ağac (4D-print wood) texnologiyası su ilə təmasda forma dəyişən panel istehsalına yol açır; dülgər burada dizayn kodlayıcısına çevrilir.
BIM (Building Information Modeling) proqramı ilə əməkdaşlıq edən dülgər, layihəçi və mühəndis eyni virtual modeldə işləyir, alkid boyanın qalınlığından dübel moduluna qədər hər səhvi öncədən görür. Beləcə, manual ölçü və təxmin azalır, vaxt qənaəti artır.

Dülgərlik ağacın səssiz toxumasını danışdırma sənətidir: taxta parçaya tərpənmək azadlığı vermədən ona ruh qatmaq elə ustalığın özüdür. Peşə qədim tayfaların sığınacağından smart-şəhərlərin fasadına qədər uzun və enişli-yoxuşlu yol qət etsə də, mahiyyət etibarilə eyni qaldı: funksiyanı estetikaya, estetikiyanı dayanıqlığa bağlamaq. Tarix boyu dülgərlərin toxunduğu hər taxta parça içində dövrün texnologiyasını, yerin iqlimini, xalqın zövqünü, ustanın xasiyyətini saxlayıb. Palıd ağacı kimi dərin kökə sahib ənənələr zamanın küləyinə boyun əymir; o ənənəni yaşadanlar isə tam dəqiqliklə ölçə bilmədiyimiz incə hisslərlə işləyən dülgərlərdir. Gələcəkdə 3D printer məhşərindən taxta panelə formal kod ötürüləcək, amma insan barmaqlarının ağac liflərinin istiqamətini yoxlama vərdişi hələ uzun müddət dəyərini itirməyəcək. Peşəni ayaqda saxlayan da məhz bu hissi, yəni “ağac nəfəsi”ni eşidə bilməkdir. Modern konstruktorlar üçün dülgər təcrübəsi texnoloji risklərin qarşısını alan təbii sığortadır; interyer dizaynerləri üçünsə memarlıqda “insani toxunuş”un sinonimidir. Sosial plane­tin rəqəmsal sürətlə fırlandığı bir dövrdə, yavaş işləyən rəndə səsi ruhun tənəffüs pəncərəsidir və o pəncərədən daxil olan təmiz hava əslində sənətin yaşam səbəbidir.

Ən Çox Verilən Suallar