Durğu işarələri yazılı nitqin ən mühüm ünsürlərindən biri kimi dilin strukturunda, mətnin mənalandırılmasında və ünsiyyətin effektivliyində əvəzsiz rol oynayır. Müasir Azərbaycan dilinin orfoqrafiya və sintaksis qaydalarının formalaşmasında durğu işarələrinin düzgün istifadəsi təkcə yazılı ünsiyyətin deyil, eyni zamanda, nitqin məna, intonasiya və emosional rəngarəngliyinin də təminatçısıdır. Hər hansı mətnin düzgün oxunuşu, qavranılması və emosional yükünün çatdırılması bilavasitə durğu işarələrinin istifadəsinə bağlıdır. Durğu işarələri olmadan, cümlə və ya abzas qarışıq, anlaşılmaz və qeyri-təbii təsir bağışlayır. Ədəbiyyatda, publisistikada, elmi və rəsmi yazışmalarda, gündəlik məktublaşmalarda durğu işarələri mətnin bütövlüyünü, məntiqi əlaqələrini, vurğu və intonasiya quruluşunu tam şəkildə əks etdirir.
Durğu işarələrinin yaranma tarixi və tarixi əhəmiyyəti
Durğu işarələrinin yaranması yazı mədəniyyətinin inkişafı ilə paralel gedib. Qədim Misir, Yunanıstan və Roma yazılı abidələrində, qədim ərəb, fars və türk əlyazmalarında məna fərqlərini göstərmək, fasilələri və vurğunu işarələmək üçün müxtəlif işarə və nişanələrdən istifadə olunub. Orta əsrlərdə dini mətnlərin, qanunların və elmi traktatların daha düzgün və dəqiq başa düşülməsi üçün durğu işarələrinin ilk nümunələri meydana çıxıb. Çap texnologiyasının inkişafı ilə Avropada XVII-XVIII əsrlərdən etibarən müasir mənada durğu işarələrinin formalaşması baş verib.
Azərbaycanda isə klassik ədəbiyyat nümunələrində, xüsusilə də ərəb əlifbası ilə yazılan abidələrdə cümlə quruluşunu və pauzanı göstərmək üçün müəyyən işarə və sözlərdən istifadə olunub. Latın qrafikalı Azərbaycan əlifbasına keçid və orfoqrafik qaydaların təsdiqi durğu işarələrinin tətbiqini və normallaşmasını sürətləndirdi.
Durğu işarələrinin əsas funksiyaları və rolu
Durğu işarələri mətnin quruluşunda və mənasında bir neçə əsas funksiyanı yerinə yetirir:
- Sintaktik funksiyası: Cümlə üzvləri və hissələri arasında sərhəd, əlaqə və fasilələri göstərir.
- Məna və məntiq funksiyası: Söz, ifadə və cümlənin mənasını dəqiqləşdirir, qarışıqlığın qarşısını alır.
- İntonasiya və vurğu: Nitq axınında səsin yüksəlib-enməsini, emosional vurğunu və pauzanı müəyyən edir.
- Qrafik və texniki funksiya: Mətnin vizual strukturunu təşkil edir, oxunuşu və qavrayışı asanlaşdırır.
Durğu işarələrinin düzgün işlədilməsi mətnin hər bir səviyyəsində məna dəqiqliyini, üslub orijinallığını və funksional tamlığı təmin edir.
Azərbaycan dilində istifadə olunan əsas durğu işarələri
Azərbaycan dilində istifadə olunan başlıca durğu işarələri və onların funksiyaları aşağıdakı cədvəldə təqdim edilir:
| Durğu işarəsi | Nümunə | Əsas funksiyası |
|---|---|---|
| Nöqtə (.) | Gəldi. | Bitmiş xəbərlərin sonunda, qısa ixtisar və baş hərf kombinasiyasında işlədilir. |
| Vergül (,) | Gəldi, oturdu. | Əlavə və sıralanan söz və cümlə hissələrinin ayrılması, mürəkkəb cümlə strukturu üçün istifadə olunur. |
| Nida (!) | Gözəl! | Həyəcan, emosiya, əmr və çağırış bildirən cümlələrin sonunda işlədilir. |
| Sual (?) | Nə baş verdi? | Sual cümlələrinin sonunda istifadə olunur. |
| İki nöqtə (:) | Bunu dedi: | Ardınca izah, siyahı və ya sitat gətirilən yerlərdə istifadə olunur. |
| Nöqtəli vergül (;) | Gəldi; lakin… | Mürəkkəb cümlələrdə əlaqəli, lakin ayrılıqlı hissələri ayırmaq üçün işlədilir. |
| Tire (–) | Onun sözü – qanun. | Hissələr, təyin və izahat arasında, təkrar və qarşılaşdırmalarda istifadə olunur. |
| Qoşa nöqtə (…) | Fikri davam etdirmək, qeyri-müəyyənlik yaratmaq üçün. | |
| Dırnaq (“”) | “Ana dili” | Sitat, dialoq, xüsusi ad və ifadələri göstərmək üçün. |
| Qavslı mötərizə () | (Azərbaycan dili) | İzah, əlavə və qeydlər üçün istifadə olunur. |
| Dörd nöqtə (….) | Bəzən xüsusi qısa fasilə və ya dayandırma işarəsi kimi. |
Hər bir durğu işarəsinin işlənmə yeri və sintaktik qaydaları Azərbaycan dilinin qrammatik normalarında dəqiq göstərilir.
Vergülün (,) işlənmə xüsusiyyətləri və sintaktik qaydaları
Vergül Azərbaycan dilində ən çox istifadə olunan durğu işarələrindən biridir. O, əsasən aşağıdakı hallarda işlədilir:
- Əlavə və sıralanan söz və ifadələrin ayrılmasında: “Anam, atam, bacım və mən.”
- Mübtəda və xəbər arasında əlavə söz olduqda: “O, məktəbə gedir.”
- Mürəkkəb cümlədə tabeli və tabesiz hissələri ayırmaq üçün: “Gəldi, amma heç nə demədi.”
- Ayrılmış təyin və izahatda: “Məktəbimiz, Azərbaycanın ən qədim məktəblərindən biri, Bakıda yerləşir.”
Vergülün düzgün işlədilməsi cümlənin mənasını dəyişə bilər. Səhv yerə qoyulan vergül bəzən cümlənin tam tərsinə yozulmasına səbəb olur.
Nöqtənin (.) əsas funksiyaları və tətbiqi
Nöqtə tamamlanmış xəbərlərin sonunda, rəsmi və elmi məqalələrdə, ixtisarlarda, sıra nömrələrində və bəzən internet ünvanlarında işlədilir:
- Bitmiş xəbərlərin sonunda: “Səhər tezdən yağış yağdı.”
- Qısa ixtisarlarda: “prof., dr., km.”
- Sıra nömrəsində: “5. sinif, 3. bölmə.”
- Elektron poçt və internet ünvanlarında: “www.example.com”
Nöqtə bəzən xüsusi vurğu və ya ironiya yaratmaq üçün də işlədilə bilər.
Sual və nida işarələrinin (!) (?) istifadə xüsusiyyətləri
Sual işarəsi, sual cümlələrinin sonunda istifadə olunur və mətnin emosional vurğusunu artırır. İki və ya daha çox sual işarəsi eyni cümlədə işlədilə bilər: “Bu necə ola bilər?!”
Nida işarəsi isə heyrət, həyəcan, əmr, çağırış və müxtəlif emosional vəziyyətlər bildirən cümlələrin sonunda qoyulur: “Bax, nə gözəldir!”
Bəzən nida işarəsi ilə sual işarəsi birgə işlədilir və bu zaman mətnin daha emosional tonda oxunması tələb olunur.
İki nöqtənin (:) işlənmə halları və qaydaları
İki nöqtə əsasən izahat, siyahı, sitat və dialoq öncəsi qoyulur:
- Sitat və dialoqdan əvvəl: “O dedi: Mən gedirəm.”
- Siyahı və ardıcıllıq: “Aşağıdakılar tələb olunur: kitab, dəftər, qələm.”
- İzah verən cümlənin əvvəlində: “O, belə izah etdi: məsələnin kökü dərindir.”
İki nöqtə həm də bədii əsərlərdə fikir ardıcıllığı və vurğu yaratmaq üçün istifadə olunur.
Tire (–) və nöqtəli vergülün (;) sintaktik imkanları
Tire cümlənin müxtəlif hissələri arasında əlavə izahat, təkrar, qarşılaşdırma və diqqət çəkmək üçün işlədilir:
- Mübtəda və xəbər arasında: “Onun arzusu – alim olmaqdır.”
- Söz və ifadələr arasında izah: “Azərbaycan – mənim vətənimdir.”
Nöqtəli vergül isə əsasən əlaqəli, lakin ayrılıqlı cümlə və ya cümlə hissələrini bir-birindən ayırmaq üçün istifadə olunur: “Dərsə gecikmişdi; müəllim bunu hiss etdi.”
Dırnaq (“”), mötərizə (), çox nöqtə (…) və digər işarələrin rolu
Dırnaq işarəsi dialoq, sitat, xüsusi ad və ifadələrin verilməsində, ironiya və qeyri-müəyyənlik yaratmaq üçün işlədilir: “O dedi: ‘Xoş gəlmisən!’”
Mötərizə isə əlavə izah, qeydlər və əlavə informasiya üçün: “Gəncə (Azərbaycanın ikinci ən böyük şəhəri) inkişaf edir.”
Çox nöqtə fikrin davam etdiyini, qeyri-müəyyənlik və ya emosional pauzanı göstərir: “O, nəsə demək istədi…”
Durğu işarələrinin yanlış istifadəsi və nəticələri
Durğu işarələrinin düzgün işlədilməməsi mətnin məna yükünün pozulmasına, oxucuya yanlış və qeyri-aydın informasiya ötürülməsinə səbəb olur. Bir cümlədə səhv yerə qoyulan vergül və ya nöqtə, fikrin yanlış başa düşülməsinə gətirib çıxara bilər. Bu səbəbdən, yazılı ünsiyyətdə və rəsmi sənədlərdə durğu işarələrinin norma və qaydalara uyğun işlədilməsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan dilində durğu işarələrinin normativ əsasları və tədrisi
Azərbaycan Respublikasında dilin rəsmi istifadəsi, təhsil proqramları və ədəbi normalar durğu işarələrinin düzgün tətbiqini xüsusi qaydalarla tənzimləyir. Orfoqrafiya qaydaları, dərsliklər, rəsmi yazışma nümunələri və ədəbiyyat dərslərində bu mövzu geniş şəkildə tədris olunur. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası və Təhsil Nazirliyi tərəfindən təsdiqlənmiş qaydalar bütün məktəblərdə, universitetlərdə və rəsmi sənədlərdə əsas götürülür.
Durğu işarələrinin praktik istifadəsi və gündəlik ünsiyyətdə rolu
Durğu işarələri gündəlik məktublaşmada, mesajlaşmada, sosial şəbəkələrdə və müxtəlif rəsmi sənədlərdə mətni anlaşıqlı və emosional edir. Jurnalistika, bədii ədəbiyyat, elmi məqalə və məruzələrdə durğu işarələrinin düzgün istifadəsi yazılı ünsiyyəti peşəkar və dəqiq edir. Hər bir vətəndaş, xüsusilə tələbə, müəllim, yazıçı və redaktor bu qaydalara riayət etməlidir.
Durğu işarələri Azərbaycan dilinin yazılı formasında dəqiqlik, emosional zənginlik və məna aydınlığı yaradan, nitqin ən vacib elementlərindən biridir. Onların düzgün tətbiqi həm rəsmi, həm elmi, həm də gündəlik ünsiyyətdə nitqin effektivliyini və peşəkarlığını təmin edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Durğu işarələri yazılı nitqin mənasını, məntiqi və sintaktik quruluşunu, intonasiyanı və emosional vurğunu göstərən qrafik nişanlardır. Onlar mətnin düzgün və anlaşıqlı olmasını təmin edir.
Ən çox işlədilən durğu işarələri nöqtə, vergül, sual və nida işarəsi, iki nöqtə, nöqtəli vergül, tire, dırnaq işarəsi, mötərizə və çox nöqtədir.
Vergül sıralanmış söz və ifadələrin, mürəkkəb cümlə hissələrinin, əlavə və izahatların ayrılmasında, həmçinin müraciət və ünvanlarda istifadə olunur.
Nöqtə tamamlanmış xəbərlər, ixtisarlar, sıra nömrələri və internet ünvanlarında işlədilir. Hər cümlənin sonunda qoyulur.
İki nöqtə izah, siyahı və sitat gətirilən yerlərdə, dialoq və ardıcıllıq zamanı, fikir və izahat öncəsi işlədilir.
Sual işarəsi sual cümlələrinin, nida işarəsi isə həyəcan, emosiya, əmr və çağırış bildirən cümlələrin sonunda qoyulur. Bəzən birlikdə də istifadə olunur.
Dırnaq sitat, dialoq və xüsusi adlarda, mötərizə isə əlavə, izah və qeydlər üçün işlədilir.
Yanlış işlədilən durğu işarələri mətnin mənasını, oxunuşunu və qavranılmasını çətinləşdirir, bəzən isə məna tamamilə dəyişir.
Durğu işarələrinin qaydaları orfoqrafiya normaları, dərsliklər və rəsmi sənədlərlə tənzimlənir və bütün təhsil pillələrində geniş öyrədilir.
Durğu işarələri məktub, mesaj, rəsmi yazışma və məqalələrdə nitqin düzgün, dəqiq və emosional olmasına kömək edir və peşəkar ünsiyyəti təmin edir.
