Azərbaycan dili zəngin söz ehtiyatına malik olan bir dildir. Bu söz ehtiyatı müxtəlif yollarla – həm daxili, həm də xarici mənbələrdən formalaşır. Bu formalaşmada əsas rolu söz yaradıcılığı oynayır. Sözlər ya birbaşa əsas kimi işlənən sadə sözlər, ya mürəkkəb sözlər, ya da düzəltmə sözlər formasında olur. Bu yazıda məhz düzəltmə sözlər və onların yaranma yolları, xüsusiyyətləri, digər söz növlərindən fərqləri haqqında dərin və izahlı məlumat verəcəyik.
Sözlərin quruluşca növləri
Azərbaycan dilində sözlər quruluş baxımından üç yerə bölünür:
- Sadə sözlər – Yalnız bir kökdən ibarət olan sözlər (məsələn: ev, dağ, kitab).
- Düzəltmə sözlər – Kökə şəkilçi artırmaqla yaranan sözlər (məsələn: oxucu, yazılı).
- Mürəkkəb sözlər – İki və ya daha çox kökün birləşməsi ilə yaranan sözlər (məsələn: dənizçi, aypara, yolkənarı).
Bu bölgü lüğəvi sözlərin yaranma prosesini anlamaq baxımından olduqca vacibdir.
Düzəltmə sözlər nədir? – İzah və mahiyyət
Düzəltmə söz – kök sözə leksik (yəni yeni söz yaradan) şəkilçilərin artırılması ilə formalaşan yeni sözlərə deyilir. Bu sözlər kök sözlə məna əlaqəsinə malik olur, lakin artıq müstəqil və fərqli məna daşıyırlar. Məsələn:
- yaz (kök) + -ıcı = yazıcı – yazan şəxs
- iş + -lik = işlik – müəyyən vəzifə, funksiya
Düzəltmə sözlər həm yeni anlayış yaratmaq, həm də fikri dəqiqləşdirmək üçün dilin funksional imkanlarını genişləndirir.
Düzəltmə sözlərin şəkilçiləri
Düzəltmə sözlər şəkilçilər vasitəsilə yaranır. Azərbaycan dilində düzəltmə üçün istifadə olunan şəkilçilər əsasən isim, sifət, fel, zərf yaradan şəkilçilər olmaqla qruplaşdırılır.
| Şəkilçi | Söz növü | Nümunə | İzah |
|---|---|---|---|
| -çı / -çi | İsim | dəniz → dənizçi | Peşə və ya fəaliyyət bildirir |
| -lıq / -lik | İsim | dost → dostluq | Abstrakt anlayış və ya hal bildirir |
| -lı / -li | Sifət | duz → duzlu | Sahiblik və keyfiyyət bildirir |
| -sız / -siz | Sifət | ev → evsiz | Yoxluq və əkslik bildirir |
| -ca / -cə | Zərf | uşaq → uşaqca | Bənzərlik bildirir |
| -daş | İsim | yol → yoldaş | Birgəlik bildirir |
| -ar / -ər | Fel | at → atar | Vaxtlı-vaxtında təkrar olunan hərəkət |
Düzəltmə sözlərin yaranma qaydası
Düzəltmə sözlər yaratmaq üçün əsas qayda budur:
Kök söz + leksik şəkilçi = Düzəltmə söz
Bu zaman diqqət edilməli əsas məqamlar:
- Şəkilçi qrammatik deyil, leksik şəkilçi olmalıdır.
- Yeni yaranan söz kök sözlə mənaca bağlı, lakin müstəqil anlayış olmalıdır.
- Düzəltmə sözlər sintaktik funksiya baxımından kök sözlə fərqli ola bilər.
Məsələn:
- söz (isim) + -süz (sifət şəkilçisi) = sözsüz (sifət)
Düzəltmə sözlərin işlənmə yeri
Düzəltmə sözlər yazı və nitq üslublarında fikirin dəqiqləşdirilməsi, məna çalarlarının artırılması, ifadə zənginliyiyaratmaq üçün geniş şəkildə istifadə olunur. Xüsusilə:
- Publisistik üslub – “xalqsevər”, “sözsüz”, “təşkilatçı”
- Bədii ədəbiyyat – “gözəlbaxışlı”, “sözbaz”, “qəmli”
- Elmi üslub – “təhlilçi”, “hesablayıcı sistem”, “məntiqsizlik”
Sadə və mürəkkəb sözlərlə fərqləri
Düzəltmə sözlər sadə sözlərdən və mürəkkəb sözlərdən həm quruluşca, həm də mənaca fərqlənir.
| Söz növü | Quruluş | Məna xüsusiyyəti | Nümunə |
| Sadə söz | Tək kökdən ibarət | Birbaşa əsas anlayışı bildirir | ev, yol, kitab |
| Düzəltmə söz | Kök + şəkilçi | Kök sözə bağlı yeni anlayış yaradır | evsiz, yolçu, kitablıq |
| Mürəkkəb söz | Kök + kök | İki və ya daha çox anlayışı birləşdirir | yolkənarı, aypara, evdar |
Düzəltmə sözlərin dilin inkişafındakı rolu
Düzəltmə sözlər yalnız dilin mövcud ehtiyatını artırmaqla kifayətlənmir, həm də tarixi inkişafın, mədəni tələbatın və texnoloji dəyişikliklərin göstəricisidir. Yeni ixtiralar, peşələr, anlayışlar ortaya çıxdıqca dil həmin ehtiyacları qarşılamaq üçün sözlər yaradır. Məsələn:
- elektron → elektronika → elektronikçi
- kompüter → kompüterçi
- onlayn → onlaynlıq (onlayn olmaq halı)
Türk dillərində düzəltmə sözlərin müqayisəli yanaşması
Azərbaycan dili türk dilləri ailəsinə daxil olduğuna görə, düzəltmə sözlər və şəkilçi sistemində mühüm ortaq cəhətlərmövcuddur. Məsələn:
| Azərbaycan dili | Türkiyə türkcəsi | Mənası |
| sənətkar | sanatçı | sənətlə məşğul olan |
| ustalıq | ustalık | peşəkar bacarıq |
| dənizçi | denizci | dənizdə işləyən |
Bədii ifadə vasitəsi kimi düzəltmə sözlər
Bədii ədəbiyyatda düzəltmə sözlər təkcə leksik və sintaktik funksiya daşımır, həm də bədii ifadə vasitəsi kimi çıxış edir:
- Təkrarlanan şəkilçilərlə ironiya və yumor yaradılır: sözbaz, qələmsevər
- Məna gücləndirməsi üçün yeni sözlər yaradılır: çətinlik, dərdli, gözəllik
- Poetik obrazlar formalaşır: güləlim, ayrılıqlı, qəmli
Neologizmlərin yaradılmasında düzəltmə sözlərin rolu
Texnologiya, sosial media və gündəlik həyatın sürətli dəyişimi nəticəsində yeni düzəltmə sözlər meydana çıxır:
- blog → blogçu
- qrup → qrupçu
- zoom → zoomlaşmaq
Bu isə Azərbaycan dilinin dinamik və çevik struktura malik olduğunu sübut edir.
Tədrisdə əhəmiyyəti və tətbiq sahəsi
Düzəltmə sözlər orta və ali məktəb proqramlarında tədris olunur və:
- Leksik təhlil bacarığını inkişaf etdirir
- Fikri geniş və dəqiq ifadə etməyə kömək edir
- Yazılı nitqdə zənginlik yaradır
- Orfoqrafik bacarıqları gücləndirir
Düzəltmə sözlər Azərbaycan dilinin zənginləşməsində və söz ehtiyatının genişlənməsində aparıcı rol oynayan vasitələrdən biridir. Onlar həm dili dinamik saxlayır, həm də istənilən fikrin daha konkret, dəqiq və emosional ifadəsini mümkün edir.
Söz yaradıcılığı sahəsində düzəltmə sözlərin düzgün və məqsədli istifadəsi yazı üslubunun, ünsiyyət bacarığının və orfoqrafik biliklərin inkişafı üçün olduqca vacibdir. Həm şagirdlər, həm müəllimlər, həm də gündəlik ünsiyyətdə olan hər bir fərd üçün bu mövzu dilin funksional imkanlarını anlamaq baxımından önəmlidir.
