Dərin Mənalı Şeirlərin Müxtəlif Dövrlərdə İnkişafı
Azərbaycan poeziyasında dərin məzmunlu, fəlsəfi yönümlü şeirlərin inkişafı əsrlər boyu müşahidə olunur. Klassik dövrlərdə artıq şeirə dərin mənalar yükləmək ənənəsi formalaşmışdı. Orta əsrlərin böyük söz ustadları olan şairlər zahirən adi mövzuda yazdıqları şeirlərin alt qatında dərin mənəvi-fəlsəfi fikirlər ifadə edirdilər. Məsələn, İmadəddin Nəsimi qəzəllərində ilk baxışda eşqdən, gözəlin vüsalından bəhs etsə də, əslində bu misraların arxasında sufizmin fəlsəfəsi dayanır. Məhəmməd Füzuli isə məhəbbət mövzusunda yazdığı lirikalarında eşqi ilahiləşdirir, həm də dünyanın faniliyi, zamanın keçiciliyi haqqında dərin fikirlər söyləyirdi. Beləliklə, klassik ədəbiyyatımızda sözün səthi mənası ilə dərin mənası arasında əlaqə qurmaq, simvolik dillə böyük həqiqətləri çatdırmaq ənənəsi yaranmışdı.
XIX əsrdə və XX əsrin əvvəllərində bu ənənə yeni şəkillərdə davam etdi. XIX əsrin aydınları və şairləri – məsələn, Seyid Əzim Şirvani, Xurşidbanu Natəvan və digərləri – öz şeirlərində dövrün sosial problemlərini qələmə alarkən belə, dərin insani duyğuları, mənəvi məsələləri incə şəkildə ifadə edirdilər. Xalq şeiri ənənəsində də aşıqların qoşma və gəraylılarında bəzən sadə sözlə böyük hikmət söylənilir, zamanla bağlı müdrik kəlamlar şeirə çevrilirdi. XX əsrin əvvəllərində, milli oyanış və maarifçilik dövründə, Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi kimi şairlər poeziyaya yeni fəlsəfi çalarlar gətirdilər. Onların əsərlərində insanın taleyi, zamanın axarı, həyatın mənası barədə suallar daha cəsarətlə və birbaşa qoyulmağa başladı. Məsələn, romantik şair Məhəmməd Hadi öz pessimist-fəlsəfi şeirlərində dövrün ədalətsizliklərini, həyatın faniliyini ağrılı bir dillə təsvir edirdi ki, bu da o zaman üçün yeni bir üslub idi.
Sovet dövrü (XX əsrin ortaları) Azərbaycan poeziyasında ideoloji çərçivələr mövcud olsa da, şairlər dərin mənanı ifadə etmək yollarını tapırdılar. Rəsmi tələblər əsasən vətənpərvərlik, sosializm quruculuğu mövzularını tərənnüm etməyi diqtə edirdi. Bununla belə, bir çox şairlər məcazlardan, örtülü ifadələrdən istifadə edərək fikrin dərin qatını oxucuya çatdırırdılar. Məsələn, Bəxtiyar Vahabzadə kimi şairlərin poeziyasında zahirən Vətənə, xalqa həsr olunmuş misraların altında azadlıq həsrəti, zamanın sınaqlarına tab gətirmək çağırışı hiss olunurdu. Onun “Gülüstan” poeması və ya digər şeirlərində milli ruhun oyanışı, zamanın axarında xalqın dirənişi kimi dərin ideyalar əks olunub. Ümumilikdə, sovet dönəmində dərin məzmunlu şeirlər tamamilə yox olmadı – sadəcə, bir qədər simvolik məcrada inkişaf etdi və oxucu şifrəli mənanı dərk etməyi öyrəndi.
Müstəqillik dövrü və müasir dövr (XX əsrin sonları – XXI əsr) Azərbaycan poeziyasında isə artıq ifadə azadlığı və janr rəngarəngliyi yarandı. 1990-cı illərdən etibarən şairlər cəmiyyətin ağır keçid dövrünü, müharibə və itkilərin ağrısını, eyni zamanda fərdin daxili dünyasını açıq şəkildə yazmağa başladılar. Bu illərdə dərin mənalı, fəlsəfi şeirlər həm xalqın ümumi dərdlərini dilləndirməyin, həm də fərdi varoluş suallarını ifadə etməyin vasitəsi oldu. Sərbəst şeir (azad vəzn) geniş yayıldı və bu forma şairlərə fikri daha sərbəst, bəzən qəlibləri sındıraraq ifadə etməyə şərait yaratdı. Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlı Odər, Salam Sarvan, Səlim Babullaoğlu kimi müasir şairlər az sözlə çox mətləb deməyin, günlük həyatdan götürülmüş sadə detala universal mənalar yükləməyin ustasına çevrildilər. Beləcə, bu günümüzdə dərin məzmunlu poeziya həm mövzu, həm forma baxımından böyük bir xəzinə təşkil edir və ədəbi prosesin mühüm qolunu təşkil etməkdədir.
Müasir Azərbaycan Poeziyasında Bu Janrın Rolu
Müasir dövrdə qısa və dərin mənalı şeir yazmaq, yəni az sözlə çox fikir ifadə etmək, poeziyamızda xüsusi dəyər sayılır. Çağdaş şairlər fikri imkan qədər yığcam ifadə etməyə, “az sözlə dərin məna, böyük fikir ifadə etmək” bacarığına böyük önəm verirlər. Bu cür şeirlər ədəbi tənqidçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirildiyi kimi, geniş oxucu kütləsi tərəfindən də sevilir. Oxucular belə şeirlərdə öz həyat təcrübələrini, suallarını, duyğularını əks etdirən fikirlər tapırlar. Xüsusən sosial media və internet çağında dərin mənalı şeirlərdən cümlələr, misralar tez-tez paylaşılan sitatlara çevrilir – insanların profilində, statuslarında bu misralara rast gəlmək olur. Bu, göstərir ki, bu janr müasir dövrdə də aktualdır və cəmiyyətin düşüncəsinə təsir edir.
Müasir poeziyada dərin məzmunlu şeirlər bir növ mənəvi dayağa, toplumun sözlə ifadə olunan vicdanına çevrilib. Xalq şairi Ramiz Rövşən bir müsahibəsində demişdi ki, “Şair elə bir söz deməlidir ki, hər kəsin qəlbindən xəbər versin.” Doğrudan da, bugünkü şairlərimizin çoxu elə misralar yazırlar ki, oxucu onu oxuyanda “sanki mənim ürəyimdəkini deyib” düşünür. Bu hal şeirə kütləvi marağı da artırır. Janrın rolu təkcə estetik zövq vermək deyil, həm də insanlara mənəvi dayaq olmaq, onları düşündürmək, ruhlandırmaqdır. Məsələn, 1990-cı illərin ağır günlərində yazılmış bir çox poeziya nümunələri insanları ümidini itirməməyə səsləmiş, zamanın çətin sınaqlarında milli birliyi qorumağa çağırmışdır. Günümüzdə də cəmiyyətdə hər hansı ağrılı problem olanda şairlərimizin qələmindən buna münasibət bildirən, oxucunu həmrəy olmağa və dərindən təfəkkür etməyə dəvət edən dərin məzmunlu şeirlər çıxmaqdadır. Bu mənada, dərin mənalı poeziya müasir ədəbi mühitdə həm ədəbiyyatın inkişafına, həm də cəmiyyətin mənəvi güclənməsinə xidmət edən bir janrdır.
Tanınmış Şairlərin Bu İstiqamətdə Töhfələri
Azərbaycan ədəbiyyatında bir çox tanınmış şairlər dərin mənalı, fəlsəfi poeziyanın inkişafına böyük töhfələr veriblər. Onların hər biri özünəməxsus üslubda zaman, həyat və insan haqqında oxucunu düşündürən əsərlər yaradıb:
- Məmməd Araz: Şeirlərində Vətən sevgisi, təbiət təsvirləri ilə bərabər həyatın fəlsəfi dərkini ustalıqla birləşdirən şairdir. Onun əsərlərində sadə sözlərlə böyük mənalar ifadə olunur. Məsələn, 1990-cı illərin əvvəllərində qələmə aldığı “Ayağa dur, Azərbaycan!” şeirində dərin məna yüklü, yüksək ruhlu misralar xalqın yaddaşına həkk olunub. “Nə yatmısan, qoca vulkan, səninləyəm!” – deyə Vətəni yuxudan oyanmağa, gizli qüdrətini üzə çıxarmağa səsləyən bu misra əslində zamanın sınaqlarında milli ruhun oyanışına bir çağırış idi. Məmməd Arazın poeziyasında zaman anlayışı bəzən bir dağ, vulkan, çay obrazında təcəssüm edir və şair bu obrazlar vasitəsilə keçən zamanla dəyişən dəyərləri, ömrün mənasını çox emosional tərzdə çatdırır. Onun şeirlərində oxucu həm nostalji, həm də ümid hisslərini duyur, çünki şair keçmiş ilə gələcək arasında mənəvi körpülər qurmağı bacarır.
- Ramiz Rövşən: Müasir fəlsəfi lirikanın ən önəmli nümayəndələrindən biri olan Ramiz Rövşən, özünəməxsus sadə və səmimi üslubuyla çox dərin mövzuları qaldırır. Onun şeirlərində zamanın keçiciliyi, gənclik və qocalıq, xatirə və unuduluş, həyat və ölüm kimi əbədi mövzular oxucuya təsirli bədii obrazlarla təqdim olunur. Ramiz Rövşən xüsusilə sərbəst vəznli şeirin ustasıdır – məhdudiyyət qoymadan, sərbəst axarla yazdığı misralar adi sözlərdən incə mənalar toxuyur. Məsələn, onun bir şeirində insanın mənşəyi barədə yazdığı “Bəlkə də mən canavardım dünyanın əzəl vaxtında” misrası çox şey düşündürür: zamanın əvvəlindən indiyə insanın keçdiyi təkamülü bir cümlədə canlandırır. Ramiz Rövşənin bir çox misraları aforizm kimi dillər əzbəridir, gənc şairlər ondan ilham alır. Ümumiyyətlə, Ramiz Rövşən poeziyası müasir oxucunu ən çox təsirləndirən, düşündürən məktəblərdən biridir.
- Vaqif Bayatlı Odər: Duyğuların kosmik tərənnümçüsü adlandırılan Vaqif Bayatlı çox orijinal poetik dilə malikdir. Onun şeirləri adətən çox qısa misralardan qurulur, lakin bu qısalıq ciddi dərinlik daşıyır. Vaqif Bayatlı şeirlərində kainat, təbiət, zaman və eşq mövzularını mistik-romantik metaforalarla təqdim edir. Məsələn, bir misrasında sevgini ifadə etmək üçün “Səni sevmək – Tanrını sevmək kimidir” deyir – bu cür qəfil və cəsarətli bənzətmələr oxucunu düşündürüb heyrətləndirir. Onun poeziyasında zaman bəzən bir ulduz kimi, bəzən sonsuz bir yol kimi obrazlaşır; insan ömrü isə zaman dəryasında bir anlıq işartı kimi göstərilir. Vaqif Bayatlının töhfəsi odur ki, Azərbaycan şeirinə qeyri-adi təxəyyül genişliyi gətirib – o, sözlərlə sanki rəsm çəkir və hər kəlmənin arxasında böyük hiss yükü durur. Onun misraları gənc nəslin də maraqla oxuduğu, əzbərlədiyi misralardır və dilimizə bir çox poetik ifadələr bəxş edib.
- Fikrət Qoca: Ədəbiyyatımızın yaşlı nəsil nümayəndəsi, xalq şairi Fikrət Qoca həm mövzu, həm də forma baxımından çoxşaxəli yaradıcılığa sahibdir. Onun çap etdirdiyi şeir kitablarında vətənpərvərlik duyğuları ilə yanaşı insan və zaman haqqında düşüncələr də öz əksini tapmışdır. Fikrət Qoca şeirlərində insan ömrünün keçici anlarını, xatirələrin insan həyatındakı rolunu və zamanın axarını bədii boyalarla canlandırır. Məsələn, onun bir şeirində payız mövsümünün gəlişi təsvir olunur – uçub gedən quşların timsalında ömrün ötən çağları yada salınır, bu andakı tənhalıq hissi ilə zamanın durdurulmazlığı birləşir. Şair çox vaxt təbiət lövhələri vasitəsilə fəlsəfi hasilə gəlir: payızın gəlişi qocalmağı, qışın soyuğu ölüm sükutunu xatırladır, baharın gəlməsi yenidən dirçəlişi simvolizə edir. Fikrət Qocanın dili sadə və anlaşıqlı olsa da, poetik ifadələri emosional təsir gücünə malikdir. Onun yaradıcılığı sayəsində Azərbaycan poeziyasında insan həyatının mənası, zamanın dəyəri barədə çox dəyərli fikirlər ifadə olunub.
Poeziyada Zamanın Fəlsəfi Dəyərləndirilməsi
Zaman mövzusu poeziyada təkcə bir motiv yox, bəlkə də ən fəlsəfi qatlardan biridir. Şairlər zaman barədə yazarkən adətən insan ömrünün faniliyini, həyatın müvəqqətiliyini, keçmişlə gələcək arasındakı əlaqəni və indi deyilən məqamın dəyərini ön plana çəkirlər. Azərbaycan şeirində zaman çoxhallı dəyərləndirilir: gah müdrik bir müəllim kimi təqdim olunur, gah amansız bir düşmən kimi. Fəlsəfi dəyərləndirmə dedikdə, şairin zaman anlayışı üzərində düşünərək oradan insan üçün nəticələr çıxarması nəzərdə tutulur. Məsələn, bir çox şeirlərimizdə “dünya fanidir” fikirinin müxtəlif ifadələri yer alır – yəni heç nə əbədi deyil, zaman hər şeyi aparacaq. Bu qənaət oxucunu həyata başqa gözlə baxmağa sövq edir. Digər tərəfdən, poeziyamızda “zaman ən böyük hakimdir” deyə bir fikir də keçir: yalanla doğrunu, ədalətlə zülmü müəyyən etməkdə zamanın ədalət tərəzisi rol oynadığı vurğulanır. Məsələn, Vahabzadə “Zaman” şeirinin davamında yazır ki, “Yalanlar, gerçəklər, haqlar, nahaqlar – zamanın ələyində ələnir bu gün” – yəni zaman hər şeyi saf-çürük edir, sonda həqiqət üstün çıxır. Belə fəlsəfi nəticələr oxucuya təsəlli verir ki, zaman keçdikcə ədalət zəfər çalacaq, yaxud zaman hər yaranı sağaldacaq.
Zamanın poeziyada dəyərləndirilməsi çox zaman məcazlar vasitəsilə həyata keçirilir. Məsələn, zaman bəzən suya bənzədilir – axıb gedir, geri dönmür; bəzən külək kimi təsvir olunur – ötüb keçir və izlərimizi silir; bəzən isə yol kimi – insan ömrü zaman yolunda bir səfər kimidir. Bu cür bənzətmələr abstrakt zaman anlayışını konkretləşdirib anlaşılan edir. Şairlər zamanla bağlı öz müdrik qənaətlərini oxucuya birbaşa yox, məhz poetik obrazlarla çatdıranda bu, daha yaddaqalan və təsirli olur. Məsələn, bir şairimiz yazırdı: “Ömür – bir günəşdir, hər axşam batır”. Bu cür bir misrada zamanın keçişi, ömrün sonu o qədər gözəl və sadə ifadə olunub ki, oxucu həmin misranı oxuyub həm kədərlənir, həm də heyran qalır. Poeziyada zamanın fəlsəfi dəyərləndirilməsi insanlara vaxtın qiymətini xatırladır, “carpe diem” – anı yaşa, ondan bəhrələn – fəlsəfəsini aşılayır. Həmçinin, şeirlər zaman qarşısında aciz qaldığımız anları da göstərir və bu yolla oxucuda bir təvazökarlıq hissi oyadır: yəni, insan nə etsə də, zaman axarını davam edəcək, odur ki, insan vaxtını yaxşı işlərə sərf etməlidir. Beləliklə, poeziyada zaman anlayışının filosofcasına dərk edilməsi həm milli ədəbiyyatımızın dərinliyini göstərir, həm də oxuculara bitib-tükənməyən bir müdriklik xəzinəsi təqdim edir.
Gənc Oxucular və Məktəblilər üçün Tərbiyəvi Əhəmiyyəti
Dərin mənalı şeirlərin gənc nəslin tərbiyəsində, dünyagörüşünün formalaşmasında müstəsna rolu vardır. Belə şeirlər təkcə ədəbiyyat nümunəsi kimi deyil, eyni zamanda mənəvi tərbiyə vasitəsi kimi də qiymətlidir. Məhz buna görə məktəb dərsliklərində və ədəbiyyat proqramlarında klassiklərimizin və müasir şairlərimizin dərin məzmunlu şeirləri geniş yer alır. Məsələn, Məmməd Araz, Bəxtiyar Vahabzadə, Səməd Vurğun, Fikrət Qoca kimi şairlərin seçilmiş şeirləri məktəblilər tərəfindən öyrənilir. Bu şeirləri oxuyan gənc oxucular və şagirdlər Vətənə məhəbbət, insanpərvərlik, ədalət, mərdlik kimi keyfiyyətləri mənimsəyirlər. Məsələn, Məmməd Arazın bir şeirini öyrənən məktəbli təkcə ədəbi analiz etmir, eyni zamanda oradakı vulkan metaforasından xalqının tarixini, gücünü anlayır; Vahabzadənin “Zaman” şeirini oxuyan gənc zamanın qədrini bilməyi, hər anı dəyərləndirməyi öyrənir.
Belə şeirlər gənclərin təxəyyülünü və tənqidi düşüncəsini də inkişaf etdirir. Onlar metaforaları açmağa çalışarkən beynində bir çox suallar yaranır, yaradıcı təfəkkürü işə düşür. Bu proses şagirdlərin təkcə ədəbiyyatı anlama bacarığını yox, ümumilikdə analiz və təhlil qabiliyyətini artırır. Məsələn, şagird bir misranın altında yatan məcazi mənanı tapanda həm kəşf sevinci yaşayır, həm də dili daha dərindən qavramağa başlayır. Dərin məzmunlu şeirlərdən öyrənilən dil və ifadə tərzi gənclərə öz fikirlərini yazılı və şifahi formada daha gözəl çatdırmağa yardım edir.
Bundan əlavə, bu şeirlər emosional tərbiyə baxımından da önəmlidir. Yeniyetmə oxucular bəzən özlərini anlaşılmaz hiss edirlər və ya müxtəlif həyati suallarla tək qalırlar. Məhz belə anlarda dərin və mənalı bir şeirlə rastlaşmaq onların ürəyinə toxuna bilər. Misal üçün, gənc biri zamanın keçməsi, dostluqların itməsi ilə bağlı bir kədər yaşayırsa, Ramiz Rövşənin və ya Vaqif Bayatlının müvafiq mövzulu bir şeirində öz hisslərinə tercüman tapır və tək olmadığını anlayır. Bu, gənc insanlara mənəvi dayaq verir, onlarda həyata qarşı müsbət bir baxış formalaşdırır. Şeir vasitəsilə gənclər həm də milli-mənəvi dəyərlərə bağlanırlar – çünki poeziya dil, tarix, mədəniyyət dərsi də deməkdir. Məsələn, klassik bir qəzəli oxuyan şagird orada keçmiş dillə yazılmış sözləri öyrənir, tarixi şəxsiyyətlərə edilmiş işarələri araşdırır və bu yolla öz milli kimliyini daha dərindən dərk edir.
Dərin mənalı şeirlər müəllimlər, şagirdlər, gənc yazarlar üçün əvəzsiz bir xəzinədir. Müəllimlər bu şeirlər vasitəsilə tələbələrinə təkcə ədəbiyyatı öyrətmir, həm də həyat dərsi keçirlər. Şeir sevərlər belə əsərlərdən böyük zövq alır, çünki hər oxunuşda yeni bir qat kəşf edirlər. Gənc yazarlar da bu şeirlərdən ilhamlanaraq sözün gücünə inanmağı, az sözlə böyük mənalar verməyi öyrənirlər. Dərin məzmunlu poeziya gənc nəsli həm estetik cəhətdən zənginləşdirir, həm də onların xarakterinə, dünyagörüşünə müsbət təsir göstərir. Bu cür şeirlər gənclərin yaddaşında qalaraq bir növ mənəvi yol yoldaşına çevrilir – həyatları boyu onlara istiqamət verən, çətin anlarda təsəlli edən misralar kimi yaşayır. Beləliklə, dərin mənalı şeirlərin tərbiyəvi əhəmiyyəti, demək olar ki, nəsillərin formalaşmasında öz sözünü deyir və ədəbi irsimizin canlı məktəbi kimi fəaliyyət göstərir.
