Hər bir dilin özünəməxsus səs və yazı sistemi olur. Azərbaycan dili də zəngin fonetik quruluşu, özünəməxsus samit və saitlər sistemi ilə fərqlənir. Bu sistemdə Ə hərfi xüsusi yer tutur. Ə hərfi yalnız Azərbaycan əlifbasının fərqləndirici cəhəti deyil, həm də xalqımızın dil-mədəniyyət yaddaşının bir simvoludur.
Ə Hərfinin Azərbaycan Əlifbasındakı Yeri və Tarixi İnkişafı
1. Ə hərfinin əlifbada mövqeyi
Azərbaycan əlifbasında Ə hərfi dördüncü sırada yerləşir. Bu, əlifbamızın orijinal və milli simvol kimi tanınmasına şərait yaradır. Hazırda istifadə etdiyimiz latın əsaslı Azərbaycan əlifbasında (1992-ci ildən) Ə hərfi – Ə, ə şəklində həm böyük, həm kiçik formada yazılır. Ə hərfi yalnız Azərbaycan dilində xüsusi statusa malikdir.
2. Tarixi inkişafı və əlifba islahatları
Ə hərfinin tarixçəsi Azərbaycan əlifbasının dəyişmələri ilə sıx bağlıdır. Tarixə nəzər salsaq:
- Ərəb əlifbası dövrü (IX-XX əsrlər): O dövrdə “ə” səsi üçün ayrıca hərf yox idi, əsasən “ا”, “ع” və ya “ه” hərfləri müxtəlif kombinasiyada istifadə olunurdu. Tələffüzdə fərqli “a” və “e” səsləri ilə əvəzlənirdi.
- Latın əlifbası (1922-1939): Sovet Azərbaycanında latın qrafikalı əlifba qəbul edildikdə Ə hərfi ilk dəfə ayrıca simvol kimi əlifbaya daxil edildi. Bu, milli tələffüzün qorunmasına böyük təsir etdi.
- Kiril əlifbası (1939-1991): Azərbaycan əlifbası kiril qrafikasına keçirilərkən də Ə hərfi ayrıca (Ә, ә) şəklində saxlanıldı.
- Müstəqil Azərbaycan və müasir latın əlifbası (1992-dən bu günə): 1992-ci ildə Azərbaycan Latın əlifbasına keçdi və Ə hərfi əsas, dəyişməz simvol olaraq qaldı.
3. Ə hərfinin əlifbamızdakı milli əhəmiyyəti
Ə hərfi Azərbaycan dili üçün unikal səslərdən biridir. Bu hərf yalnız dilimizin fonetik özəlliyini yox, milli-mədəni özünəməxsusluğunu da qoruyur. Türk dillərinin əksəriyyətində belə fərqli səs, əsas simvol kimi yoxdur.
Ə Hərfi – Fonetik və Morfoloji Cəhətdən İzahı
1. Fonetik xüsusiyyətləri
Ə hərfi açıq, ön və aşağı saitdir. Dilin ön hissəsinin aşağıya doğru enməsi ilə yaranan və “e” ilə “a” səsləri arasında yerləşən xüsusi bir səslə ifadə olunur. Beynəlxalq Fonetik Alfavitdə (IPA) Ə hərfi [æ] kimi işarə olunur.
- Tələffüzdə nüans: “Ə” hərfini düzgün tələffüz etmək üçün “e” və “a” arasında orta bir səs çıxarılır. Misal: “əlaqə”, “əmək”, “ələk”.
2. Morfoloji xüsusiyyətləri
Ə hərfi Azərbaycan dilində həm sözün əvvəlində, həm ortasında, həm də sonunda yerləşə bilər. Əsasən kökdə və şəkilçi tərkibində işlənir.
Söz başlanğıcı:
- Ədalət, Əl, Əmək, Ənənə
Söz ortasında:
- Gələcək, bədən, həyəcan
Söz sonunda:
- Səma, məna (amma burada ə hərfi deyil, “a” yazılır), “ə” ilə bitən sözlər çox nadirdir.
Ə hərfi həm sadə, həm də mürəkkəb (birləşmiş) sözlərdə istifadə olunur və müxtəlif kök və şəkilçilərin yaranmasına imkan verir. Morfoloji cəhətdən Ə hərfi, sözlərin kökündə səsləndikdə, sözün semantikasını əsaslı şəkildə dəyişə bilər.
Morfoloji tipik hallar:
- Ədalət – əsas kök, isim.
- Əməkdaşlıq – mürəkkəb isim, kökdə və şəkilçidə Ə hərfi var.
- Ərəb – etnonim, dil adı və s.
Ə Hərfi Digər Əlifbalarda
1. Kiril əlifbasında
Kiril qrafikası ilə Azərbaycan əlifbasında Ə hərfi (Ә, ә) kimi yazılırdı. Bu hərf həm böyük, həm kiçik formada ayrılıqda qəbul edilirdi və digər türk dillərində də (qazax, başqırd və s.) mövcuddur.
2. Latın əsaslı əlifbalarda
Hazırda yalnız Azərbaycan, bəzi Qafqaz və Orta Asiya xalqları, həmçinin türkmənlər və qaqauzlar bu hərfdən istifadə edirlər. Türkiyə türkcəsində Ə hərfi ayrıca simvol deyil, “e” və “a” səsləri ilə əvəzlənir.
3. Digər əlifbalarda və dillərdə
Ə hərfi dünyanın çox az əlifbasında ayrıca simvol kimi qəbul olunur. Qərb Avropa dillərində belə səslər olsa da, ayrı hərf kimi istifadə edilmir. Fars, ərəb, urdu və rus dillərində Ə hərfinə uyğun ayrıca hərf yoxdur.
Ə Hərfinin Böyük və Kiçik Formada Yazılışı
Yazılış Qaydası
- Böyük: Ə – Cümlənin və ya xüsusi adların əvvəlində, rəsmi sənədlərdə, abzas başlanğıcında yazılır.
- Məsələn: Əli, Əhməd, Ələkbər
- Kiçik: ə – Sözün ortasında və sonunda işlənir.
- Məsələn: əmək, gələcək, səhər
Qrafik yazılış fərqləri
- Böyük Ə hərfi latın əlifbasında “A” hərfinə bənzər şəkildə, ortasında üfüqi qısa xətt ilə yazılır.
- Kiçik ə hərfi “a” və “e”nin qrafikası arasında əyilmiş formada təsvir olunur.
- Kiril əlifbasında isə (Ә, ә) kimi yazılır.
Ə hərfi ilə bağlı yazılış nümunələri
- Əmək – ilk hərf böyük yazılırsa: ƏMƏK
- səadət – kiçik formada, sözün ortasında: səadət
Ə Hərfi ilə Başlayan Sözlər və Onların Mənası
Azərbaycan dilində Ə hərfi ilə yüzlərlə söz başlayır. Aşağıda nümunə olaraq bəzi əsas və tez-tez işlədilən sözlər təqdim olunur:
| Söz | Mənası |
|---|---|
| Ədalət | Haqq, ədalətli davranmaq |
| Əmək | İş, zəhmət |
| Ələk | Un və s. üçün istifadə olunan alət |
| Əmr | Göstəriş, tapşırıq |
| Əsgər | Hərbiçi, silahlı şəxs |
| Əziz | Dəyərli, hörmətli |
| Əlamət | İşarə, göstərici |
| Ətraf | Çevrə, mühit |
| Əlavə | Artıq, əlavə olunan |
| Əlil | Fiziki məhdudiyyətli şəxs |
| Əfsanə | Mif, rəvayət |
| Əsas | Təməl, dayaq, əsas |
| Əkin | Torpaq əkinçiliyi, əkilən sahə |
| Əmin | Əmin olmaq, inam |
| Ərazi | Yer, sahə, coğrafi məkan |
| Əvvəl | Ön, başlanğıc, birinci |
| Əmr | Tapşırıq |
| Ənənə | Adət, ənənə |
| Əlamət | İşarə, nişan |
| Ədalətli | Haqqsevər |
Ə hərfi ilə başlayan adlar: Əli, Əhməd, Əziz, Əmir, Əfsun, Əfqan, Əfruz, Ənvər və s.
Ə hərfi ilə toponimlər: Ələt, Əmircan, Əhmədbəyli, Əmirvar və s.
Ə Hərfi ilə Əlaqəli Maraqlı Məlumatlar
1. Ə hərfi və milli kimlik
Ə hərfi Azərbaycan əlifbasında olduğu kimi, milli kimliyin qorunmasının da əsas elementlərindəndir. Azərbaycanın müstəqilliyi və dil islahatlarında Ə hərfi müstəsna rol oynamışdır.
2. Ə hərfi və şeir, ədəbiyyat
Ədəbi dilin formalaşmasında və poetik sənətdə Ə hərfi xüsusi melodik səslənmə verir. Məsələn:
Ədalət önə çıxar,
Əməklə yüksələr insan,
Ədalətli, əzmkar,
Əl-ələ ver, Azərbaycan!
3. Ə hərfinin texnoloji kodlaşdırılması
Kompüterlərdə və elektron mətnlərdə Ə hərfi Unicode sistemində U+018F (Böyük Ə) və U+0259 (kiçik ə) kodları ilə təmsil olunur. Klaviatura düzülüşündə ayrıca düymə olaraq mövcuddur.
4. Ə hərfi və fonetik dəyəri
Ə hərfi, digər səsli hərflərdən fərqli olaraq, Azərbaycan dilində unikal fonetik dəyərə malikdir. Bu səsin yazı və danışıqda ayrıca hərflə təmsil olunması dilimizin zəngin fonetik sisteminin göstəricisidir.
Ə Hərfinin Uşaqlara və Dil Öyrənənlərə Tədrisi
Məktəblərdə Ə hərfinin düzgün yazılması, tələffüzü və istifadə qaydası xüsusi əyani vasitələrlə və didaktik oyunlarla izah edilir. Ə hərfi yazılışda da, tələffüzdə də azyaşlı uşaqlar və əcnəbilər üçün diqqət və məşq tələb edir.
Tapşırıq nümunəsi:
Ə hərfi ilə başlayan 10 söz yaz, hər birinin izahını ver.
Ə Hərfi ilə Başlayan 30 Əsas Söz və Onların İzahı
- Ədalət – haqq, ədalətli olmaq
- Əmək – zəhmət, iş
- Əl – insan orqanı
- Ələk – taxılı ələkdən keçirmək üçün alət
- Əsgər – hərbiçi
- Əfsanə – mif, nağıl
- Əlavə – artıq
- Əlamət – nişanə, işarə
- Əziz – dəyərli, hörmətli
- Ətriyyat – ətir və qoxu məhsulları
- Əlavə – əlavə olunmuş şey
- Ərazi – yer, məkan
- Əsr – dövr, epoxa
- Əvvəl – başlanğıcda
- Ənənə – adət
- Əmr – tapşırıq
- Əkiz – eyni vaxtda doğulanlar
- Əlil – əlilliyi olan şəxs
- Əncir – meyvə növü
- Əkiz – bənzər, əkiz doğulan
- Əzm – qətiyyət
- Əncam – nəticə, yol
- Əlavə – əlavə olunan şey
- Əməkdaş – birgə işləyən şəxs
- Əlamətdar – xüsusi əlaməti olan
- Əxlaq – mənəvi dəyər
- Əyləncə – şənlik, əylənmək
- Əbədi – daimi, sonsuz
- Əmin – əmin olmaq, inam
- Əzab – ağrı, əziyyət
Ə hərfi Azərbaycan əlifbasının, fonetik sisteminin və mədəniyyətinin ayrılmaz hissəsidir. O, yalnız dilimizə aid spesifik səs və simvol olmaqla bərabər, milli-mənəvi dəyərlərin və dövlətçiliyimizin ifadəsidir. Ə hərfi uşaqlara, dil öyrənənlərə və Azərbaycan xalqına dilin gözəlliyini və zənginliyini öyrədir
