Müasir hüquqi dövlətin fəaliyyətində təhlükəsizliyin və hüququn aliliyinin təmin olunmasında əməliyyat-axtarış fəaliyyəti (ƏAF) əsas mexanizmlərdən biridir. Cinayətkarlıq, dövlət təhlükəsizliyi və digər ictimai təhlükəli hallara qarşı mübarizədə ƏAF hüquq-mühafizə orqanlarının səmərəli işini təmin edən, qanunla müəyyən edilmiş əsaslara və qaydalara söykənən xüsusi fəaliyyət sahəsidir. Azərbaycanda bu sahə “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu ilə tənzimlənir.
1. Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti anlayışı
Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti – hüquq-mühafizə orqanları tərəfindən cinayətlərin qarşısının alınması, açılması, cinayətkarların axtarışı və dövlətin təhlükəsizliyinin qorunması məqsədilə qanunla müəyyən edilmiş formada və qaydada həyata keçirilən xüsusi tədbirlər və kompleks əməliyyatlar sistemidir.
Bu fəaliyyət hüquqi, təşkilati və metodiki cəhətdən aşağıdakılara yönəlib:
- Cinayətlərin profilaktikası və qarşısının alınması
- Cinayətkarların müəyyən olunması, tutulması və məsuliyyətə cəlb olunması
- İtkin düşmüş şəxslərin, dövlətə və ya fərdlərə məxsus əmlakın axtarışı
- Dövlət təhlükəsizliyinin qorunması, terrorçuluğa və digər ağır ictimai təhlükəli əməllərə qarşı mübarizə
2. ƏAF-nin məqsədləri
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
a) Cinayətkarlığa qarşı mübarizə
ƏAF vasitəsilə cəmiyyət üçün təhlükə yaradan şəxslərin, cinayətkar qrupların və qeyri-qanuni fəaliyyətlərin vaxtında aşkarlanması və qarşısının alınması təmin edilir.
b) Dövlət təhlükəsizliyinin qorunması
Daxili və xarici təhlükələrə qarşı operativ tədbirlərin həyata keçirilməsi; terrorizm, casusluq, dövlət çevrilişi kimi hallara qarşı profilaktik və aşkarlama işi aparılır.
c) İctimai asayişin təmin olunması
ƏAF ictimai qaydanın pozulmasının qarşısını almağa, vətəndaşların və cəmiyyətin təhlükəsizliyini qorumağa xidmət edir.
d) İtkin və ya oğurlanmış əmlakın axtarışı
Dövlət və fərdi əmlakın oğurlanması, yoxa çıxması və ya dələduzluq yolu ilə ələ keçirilməsi hallarında operativ axtarış və tapıntı tədbirləri görülür.
e) Şəxslərin axtarışı və tapılması
İtkin düşmüş, cinayətkar və ya məhkəmə orqanlarının qərarı ilə axtarılan şəxslərin tapılması ƏAF-nin əsas istiqamətlərindəndir.
3. ƏAF-nin vəzifələri
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətinin konkret vəzifələri aşağıdakılardır:
- Cinayətlərin planlaşdırılması və törədilməsi üzrə məlumat toplamaq, bu barədə operativ struktur yaratmaq
- Cinayət hadisələrinin qarşısını almaq və cinayətkarları ifşa etmək üçün xüsusi tədbirlər həyata keçirmək
- Müxtəlif növ cinayətlərə qarşı kompleks əməliyyat-axtarış tədbirləri təşkil etmək və onların icrasını təmin etmək
- İctimai təhlükəli qrupları və onların üzvlərini müəyyən etmək, profilaktik iş aparmaq
- Əmlak, silah, narkotik vasitələr, qaçaqmalçılıq və digər qanunsuz dövriyyədə olan predmetlərin axtarışını təmin etmək
- Məlumat toplamaq, təhlil və qiymətləndirmə aparmaq, risk və təhlükə mənbələrini vaxtında aşkarlamaq
4. ƏAF haqqında qanunvericilik
Azərbaycan Respublikasında ƏAF-ni tənzimləyən əsas hüquqi akt “Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunudur (23 dekabr 1999-cu il tarixli). Bu qanunla yanaşı:
- Cinayət-Prosessual Məcəllə (CPM)
- Azərbaycan Respublikası Konstitusiyası
- İnsan hüquqları və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında beynəlxalq konvensiyalar
- Daxili işlər, dövlət təhlükəsizliyi, sərhəd xidməti, prokurorluq, gömrük orqanlarının xüsusi normativ aktları
ƏAF-nin hüquqi əsaslarını təşkil edir.
5. ƏAF subyektləri
Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti yalnız qanunla müəyyən edilmiş orqanlar və onların əməkdaşları tərəfindən həyata keçirilə bilər. ƏAF subyektləri aşağıdakılardır:
- Daxili işlər orqanları (polis və istintaq idarələri)
- Milli təhlükəsizlik orqanları (Dövlət Təhlükəsizliyi Xidməti və onun tərkib hissələri)
- Sərhəd xidməti orqanları
- Dövlət gömrük orqanları
- Hərbi prokurorluq və xüsusi istintaq orqanları
- Vergi orqanlarının xüsusi struktur bölmələri
- Başqa hallarda – xüsusi səlahiyyət verilmiş dövlət orqanları (prezidentin fərmanı, qanun və ya icra hakimiyyəti qərarı əsasında)
6. ƏAF subyektinin vəzifələri
Hər bir ƏAF subyekti aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirməlidir:
- Qanunla müəyyən edilmiş əsas və qaydalara riayət etmək
- İnsan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını qorumaq, qanunsuz müdaxiləyə yol verməmək
- Operativ tədbirlərin nəticələrini düzgün rəsmiləşdirmək və qanuni yolla əldə etmək
- Əldə olunmuş məlumatı müvafiq prokurorluq və məhkəmə orqanlarına vaxtında çatdırmaq
- Operativ tədbirlərin konfidensiallığını və məxfiliyini qorumaq
- Təhlükəsizlik və konstitusiya quruluşunun pozulmasının qarşısını almaq
7. ƏAF subyektlərinin hüquqları
Əməliyyat-axtarış fəaliyyətini həyata keçirən orqanların (subyektlərin) hüquqları aşağıdakılardır:
- Operativ şəraitin qiymətləndirilməsi və təhlükənin vaxtında müəyyən edilməsi üçün istənilən fiziki və hüquqi şəxsdən məlumat toplamaq
- Qanunla nəzərdə tutulan əsaslar və məhkəmə qərarı əsasında telefon danışıqlarını dinləmək, poçt və teleqraf rabitəsini yoxlamaq, elektron yazışmalara nəzarət etmək
- Gözlənilən cinayət və ya ictimai təhlükəli əməllərin qarşısını almaq üçün gizli müşahidə, izləmə, müşahidə cihazları tətbiq etmək
- İstintaq və əməliyyat tədbirləri zamanı zəruri hallarda obyektlərə, binalara, nəqliyyat vasitələrinə girmək
- Cinayətkarların axtarışı, tutulması, silah və ya narkotik vasitələrin aşkarlanması üçün yoxlama və reydlər aparmaq
- Fövqəladə hallarda insan və cəmiyyət təhlükəsizliyini qorumaq üçün operativ tədbirlər həyata keçirmək
8. ƏAF subyektlərinin səlahiyyətlərinin həddi və məhdudiyyətləri
Qanunvericiliklə ƏAF subyektlərinin səlahiyyətlərinin icrasına müəyyən hədlər və məhdudiyyətlər qoyulub:
- Qanunsuz müdaxilə yasaqlanır: Heç bir subyekt şəxsi həyata, yazışma və ailə sirrinə, şəxsi mülkiyyətə əsasız müdaxilə edə bilməz.
- Məhkəmə nəzarəti: Telefon danışıqlarının dinlənilməsi, mənzillərə girmə və s. kimi tədbirlər yalnız məhkəmə qərarı əsasında həyata keçirilə bilər.
- Prokuror nəzarəti: ƏAF-nin qanuniliyi və hüquqların qorunması üzərində prokurorun daimi nəzarəti təmin edilir.
- Məxfi tədbirlər yalnız məqsədəuyğun və qanuni hallarda həyata keçirilə bilər.
- Təhlükəsizliyin təmin olunması: Əməliyyat-axtarış tədbiri insanların, cəmiyyətin və dövlətin təhlükəsizliyinə ciddi zərurət olduqda icra edilir.
9. ƏAF subyektlərinə kömək göstərilməsi
ƏAF subyektlərinin fəaliyyətinə kömək etmək Azərbaycan Respublikası vətəndaşlarının, dövlət qurumlarının və hüquqi şəxslərin vəzifəsidir. Qanunda nəzərdə tutulub ki:
- Fiziki və hüquqi şəxslər, mülki və ya dövlət orqanları tələbləri üzrə məlumat və dəstək göstərməlidir
- Əməkdaşlıqdan imtina halları qanunvericiliyin pozulması sayılır və məsuliyyət yarada bilər
- Dövlət orqanları informasiya və texniki vasitələr təqdim etməyə borcludur
Bununla belə, kömək yalnız qanuni və əsaslandırılmış hallarda tələb oluna bilər və heç bir vətəndaşın hüquqları, azadlıqları qanunsuz şəkildə məhdudlaşdırıla bilməz.
10. ƏAF həyata keçirilməsi (əməliyyat-axtarış tədbirləri növləri və mexanizmlər)
Əməliyyat-axtarış tədbirləri aşağıdakı əsas formalarla həyata keçirilir:
a) Gizli müşahidə və izləmə
- Cinayətkarların hərəkətlərini izləmək və onların əlaqələrini müəyyənləşdirmək məqsədilə həyata keçirilir.
b) Telefon danışıqlarının dinlənilməsi və poçt-un elektron yazışmaların yoxlanması
- Yalnız məhkəmə qərarı və prokurorun sanksiyası ilə həyata keçirilə bilər.
c) Obyektlərdə axtarış və yoxlama
- Məhkəmə qərarı ilə mənzil, obyekt və nəqliyyat vasitələrində yoxlamalar aparılır.
d) Agentur və digər məxfi mənbələrdən məlumat toplamaq
- İnformator və agent şəbəkəsinin köməyi ilə cinayətkar fəaliyyətlə bağlı operativ məlumat əldə edilir.
e) Texniki və elektron vasitələrlə məlumat toplamaq
- Müşahidə kameraları, gizli cihazlar, xüsusi proqram təminatları tətbiq edilir.
f) Narkotik vasitələrin, silahın və digər qanunsuz əşyaların axtarışı və tapılması
g) Qrup və ya təşkilatların fəaliyyətinin monitorinqi və profilaktik tədbirlər
11. ƏAF həyata keçirilməsi üçün səbəblər və əsaslar
Əməliyyat-axtarış tədbirləri yalnız aşağıdakı hallarda həyata keçirilə bilər:
- Cinayət hadisəsinin və ya hazırlığının olması barədə əsaslı məlumat olduqda
- Cinayətkarların, itkin şəxslərin və ya əmlakın axtarışı üçün zərurət yarandıqda
- Dövlətin təhlükəsizliyinə, konstitusiya quruluşuna, ictimai qaydaya ciddi təhdid olduqda
- Xüsusi risk və təhlükə mənbələrinin mövcudluğu təsdiqləndikdə
- Beynəlxalq öhdəliklər və antiterror tədbirləri çərçivəsində
Bu əsaslar yalnız qanunla müəyyən edilmiş formada rəsmiləşdirilməli və müvafiq səlahiyyətli orqan tərəfindən təsdiqlənməlidir.
12. ƏAF həyata keçirilməsi ilə bağlı qərarlar, yazılı tapşırıqlar və sorğular
Qərarların qəbul edilməsi
ƏAF tədbirlərinin həyata keçirilməsi üçün mütləq yazılı qərar (əmr, sərəncam və ya məhkəmə qərarı) tələb olunur.
- Hər bir tədbir üçün əsaslandırılmış qərar tərtib edilir və vəsatət hazırlanır.
- Qərar qanunvericilikdə nəzərdə tutulmuş icra orqanı tərəfindən təsdiqlənir.
Yazılı tapşırıqlar və sorğular
- Əməliyyat-axtarış tədbiri barəsində tapşırıq və ya sorğu yalnız yazılı formada verilməlidir.
- Yazılı tapşırıqda tədbirin məqsədi, icraçı orqan, müddəti və hüdudu dəqiq göstərilməlidir.
- Tapşırıq və sorğular prokuror və ya məhkəmə tərəfindən təsdiqlənməlidir.
- Əlavə hallarda sorğu digər dövlət orqanları, informasiya bankları, şirkət və fiziki şəxslər qarşısında da qoyula bilər.
13. ƏAF-nin həyata keçirilməsində beynəlxalq və etik tələblər
ƏAF tədbirlərinin həyata keçirilməsində:
- İnsan hüquqları və azadlıqları prioritet təşkil edir.
- Qanunsuz məlumat toplama, şəxsi həyatın toxunulmazlığına müdaxilə qadağandır.
- Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyası və digər beynəlxalq aktlara riayət olunmalıdır.
- Əməliyyat tədbiri nəticəsində əldə olunan informasiya yalnız qanunvericilik çərçivəsində istifadə edilə bilər.
- Cinayət prosesinin başlanması üçün əldə olunan sübutlar məhkəmə tərəfindən qiymətləndirilir.
Əməliyyat-axtarış fəaliyyəti haqqında qanun – Azərbaycan Respublikasında təhlükəsizliyin, ictimai asayişin və hüquqi dövlətin qorunmasının əsas hüquqi mexanizmlərindən biridir. ƏAF həm cəmiyyət, həm də dövlət üçün vacib olan sahələrin cinayətkarlıqdan qorunmasına, insan hüquqlarının müdafiəsinə və vətəndaşların azadlıq və təhlükəsizlik içində yaşamasına zəmin yaradır. Lakin bu fəaliyyət yalnız qanunvericiliyin sərt tələblərinə uyğun, məhkəmə və prokuror nəzarəti ilə və insan hüquqları kontekstində icra edilməlidir.
