Əbrişim: Lifin Bioloji,Texniki Mənşəyi, İstehsalı

Əbrişim anlayışı Azərbaycan dilində, eləcə də digər türk və Fars dillərində çox qədim dövrlərdən işlənən, ipəkçilik və tekstil sənayesində xüsusi yer tutan bir termindir. Əbrişim təbii mənşəli, möhkəm, elastik və parlaq lifdir. O, ipəkqurdu (Bombyx mori) tərəfindən əmələ gələn, xüsusi texnologiya ilə əldə olunan, əsrlər boyunca bəşər sivilizasiyasının mədəniyyətində, iqtisadiyyatında və gündəlik həyatında mühüm rol oynamış xammaldır. Əbrişim ipək lifinin xalq arasındakı adıdır və xüsusilə Şərq xalqlarının həyat tərzi, geyim mədəniyyəti və sənətkarlıq ənənələri üçün böyük əhəmiyyət daşıyır. Qədim dövrlərdən etibarən Azərbaycan da daxil olmaqla bir sıra Şərq ölkələri ipəkçilik sahəsində məşhur olub, əbrişim toxuma və məhsulları dünya bazarında yüksək qiymətləndirilib.

Əbrişim lifinin bioloji və texniki mənşəyi

Əbrişim ipəkqurdunun (lat. Bombyx mori) baramasından alınan, incə və möhkəm lifdir. İpəkqurdu əsasən tut ağacının yarpaqları ilə qidalanır, barama sarıdığı dövrdə öz bədənindən xüsusi zülal – fibroin ifraz edir. Bu zülal hava ilə təmasda olduqda bərkiyir və çox incə, lakin möhkəm lif formasını alır. Barama, təxminən 900–1500 metr uzunluğunda davamlı ipək sapdan ibarətdir. Əbrişim əldə etmək üçün əvvəlcə baramalar yığılır, sonra isti suda qaynadılaraq, tutqun qat və yapışqan maddə (serisin) təmizlənir, bundan sonra liflər ip halında açılır. Alınan ipək saplar bir neçə qatda birləşdirilərək, toxuculuqda istifadə olunan əbrişim ipi hazırlanır.

Tarixi və coğrafi yayılma arealı

Əbrişim və ipəkçilik tarixi minilliklərə gedib çıxır. İpəkçilik ilk dəfə Çin imperiyasında yaranıb, eramızdan əvvəl IV minillikdə Çində ipək əldə olunurdu. Əbrişim istehsalı və ipəkçilik texnologiyası qədim dövrlərdə “İpək yolu” ilə Asiyadan Yaxın Şərqə, oradan Avropaya yayılıb. Orta əsrlərdə Azərbaycan, İran, Hindistan, Orta Asiya, Anadolu və Ərəb ölkələri ipək istehsalının və ticarətinin aparıcı mərkəzlərindən biri olub. Azərbaycanın Şəki, Basqal, Gəncə, Qax və digər bölgələri tarixən əbrişim və ipəkçilik sənəti ilə seçilib, yerli ipək məmulatları Avropa bazarlarına ixrac olunub. Bu sahə təkcə iqtisadiyyat deyil, həm də mədəniyyət və bədii yaradıcılıq baxımından ölkənin dünyada tanınmasına səbəb olub.

Əbrişim istehsalının mərhələləri

Əbrişim istehsalı bir neçə əsas mərhələdən ibarətdir:

1. Tut ağaclarının yetişdirilməsi: İpəkqurdu yalnız tut yarpaqları ilə qidalandığından, tut ağaclarının əkilməsi və becərilməsi ipəkçiliyin əsasını təşkil edir.
2. İpəkqurdu toxumunun alınması və inkubasiyası: Yumurtadan çıxan ipəkqurdu sürfələri təmiz və nəm şəraitdə saxlanılır.
3. İpəkqurdunun böyüdülməsi və bəslənməsi: Sürfələr sürətlə böyüyür, hər gün təzə tut yarpaqları ilə qidalanır.
4. Barama sarımaq: Sürfələr böyüyüb yetkinləşdikdən sonra, öz bədənlərindən çıxan zülal ilə barama hörürlər.
5. Baramanın yığılması və emalı: Baramalar yığıldıqdan sonra isti suda qaynadılır, qat-qat açılaraq ipək sap əldə olunur.
6. Əbrişim sapların hazırlanması və boyanması: Təmizlənmiş əbrişim lifləri birləşdirilir, bəzən təbii və ya sintetik boyalarla rənglənir.
7. Toxuculuq və məmulat istehsalı: Alınan əbrişim ipi müxtəlif toxuculuq məmulatlarında – parça, xalça, baş örtüyü, geyim və digər məhsullarda istifadə olunur.

Əbrişimin iqtisadi və sənaye əhəmiyyəti

Əbrişim yüz illər boyu ən dəyərli təbii liflərdən biri kimi dünya iqtisadiyyatında böyük rol oynayıb. Qədim İpək yolunun formalaşmasında və beynəlxalq ticarətin inkişafında əbrişim məhsulları aparıcı yeri tutub. Əbrişim ən bahalı tekstil liflərindən biridir və lüks geyim, xalçaçılıq, bədii parça, milli geyimlər, ləvazimat və aksessuar istehsalında geniş istifadə olunur. Müasir dövrdə sintetik liflərin inkişafına baxmayaraq, təbii əbrişim öz ekoloji təmizliyi, sağlamlıq üçün zərərsizliyi və bənzərsiz xüsusiyyətlərinə görə yüksək qiymətləndirilir. Azərbaycanda əbrişim istehsalı və ipəkçilik hələ də regionların kənd təsərrüfatı və sənaye potensialının mühüm sahələrindəndir.

Əbrişim və Azərbaycan ipəkçiliyi

Azərbaycan ipəkçiliyi qədim ənənələrə malikdir. Şəki şəhəri və ətraf rayonlar tarixi boyu Qafqazda ipəkçiliyin əsas mərkəzi sayılıb. Şəki ipək kombinatı, Basqalda məhşur kəlağayı istehsalı, Qax, Gəncə və digər bölgələrdə ipək sap və parça toxuma ənənələri bu günə qədər qorunub saxlanılır. Əbrişimdən hazırlanan məhsullar həm milli geyimlərdə, həm də gündəlik həyatda geniş istifadə olunur. Kəlağayı, şal, yaylıq, ipək xalça və parçalar Azərbaycan mədəni irsinin ayrılmaz hissəsidir. 2014-cü ildə Azərbaycan kəlağayı sənəti UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına daxil edilmişdir. Əbrişim ipinin istehsalı, boyanması və toxunması bu sənətin əsas mərhələlərindəndir.

Əbrişimin fiziki və kimyəvi xüsusiyyətləri

Əbrişim lifinin əsas xüsusiyyəti onun nazik, lakin çox möhkəm və elastik olmasıdır. Əbrişim ipi 0,01 mm-ə qədər incəlikdə ola bilər və öz çəkisinə görə ən möhkəm təbii liflərdən sayılır. Lifin tərkibi əsasən zülal (fibroin və serisin) maddələrindən ibarətdir. Əbrişim parlaq, bərraq və hamar səthə malikdir, yaxşı nəmçəkəndir, bədənin nəfəs almasına imkan verir, allergiya və dəridə qıcıqlanma yaratmır. Əbrişim parça asanlıqla boyanır, uzunömürlü və dəbdədir. Temperatur dəyişikliklərinə davamlıdır və yüksək estetik görkəmi ilə seçilir.

Əbrişim məhsullarının növləri və istifadə sahələri

Əbrişimdən müxtəlif məhsullar hazırlanır. Ənənəvi olaraq ipək parça, kəlağayı, yaylıq, baş örtüyü, xalça, brokat, pərdə və geyimlər toxunur. Əbrişimdən tikilmiş geyimlər yayda sərin, qışda isə bədəni isti saxlayır. Müasir tekstil sənayesində əbrişimdən eksklüziv paltarlar, aksessuarlar, dəbdəbəli yataq dəstləri, kravat və corablar da hazırlanır. Xalçaçılıqda əbrişim saplar naxışların parlaqlığı və zərifliyini təmin edir. Həmçinin bədii tikmələr, toxuma və bəzək sənətində də əbrişim mühüm yer tutur.

Əbrişimin ekoloji və sosial əhəmiyyəti

Əbrişim təbiətə zərər vermədən əldə olunan, tamamilə bioloji parçalanan lifdir. Əbrişim ipinin hazırlanması kənd yerlərində məşğulluğun artmasına, qadınların ailə büdcəsinə dəstək verməsinə səbəb olur. Əbrişim istehsalı kənd təsərrüfatının diversifikasiyası və ekoloji balansın qorunması baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanda dövlət və bir sıra beynəlxalq təşkilatlar ipəkçiliyin bərpası, əbrişim istehsalının stimullaşdırılması üçün layihələr həyata keçirir.

Əbrişim məhsullarının saxlanması və qulluq qaydaları

Əbrişim məmulatlarının uzunömürlü olması üçün düzgün qulluq vacibdir. Əbrişim parça yalnız yumşaq yuyucu vasitə ilə, ilıq suda əl ilə yuyulmalı, sıxılmamalı və günəş işığında qurudulmamalıdır. Dəmir paltarın tərs üzündən, nəmli halda, aşağı temperaturda ütülənməlidir. Kimyəvi təmizləmə, sintetik yuyucu maddələr və sərt mexaniki təsirlər əbrişim lifinin strukturunu zədələyə bilər. Əbrişim məhsullarının uzun müddət saxlanması üçün onları qaranlıq, quru və yaxşı havalandırılan yerdə saxlamaq məsləhətdir.

Əbrişim haqqında maraqlı faktlar və müasir tendensiyalar

Əbrişim bəşər tarixinin ən qədim və möhtəşəm tekstil materiallarından biridir. Dünyada ilk dəfə Çin imperatoru Huangdinin həyat yoldaşı Leizu tərəfindən baramadan ipək əldə olunub. İpək yolunun açılması və əbrişim ticarətinin inkişafı bir çox xalqların iqtisadi və mədəni yaxınlaşmasına səbəb olub. Hazırda sintetik liflər əbrişimi əvəz etsə də, lüks moda evləri, dizaynerlər və sənətkarlar təbii əbrişimə üstünlük verirlər. Biotexnologiya və tibb sahəsində də əbrişim lifindən tikiş materialı, protez və dərman kapsulları hazırlanır.

Əbrişim Azərbaycan mədəniyyəti və sənayesinin ayrılmaz hissəsidir. O, təkcə lüks parça və geyim materialı deyil, həm də min illərlə formalaşan xalq sənətinin, ənənələrin, qadın əməyi və zəhmətinin simvoludur. Müasir dövrdə əbrişim istehsalı regionların iqtisadiyyatına, məşğulluğa və ekoloji tarazlığa xidmət edir. Əbrişim materialı öz bənzərsiz xüsusiyyətləri, təbii gözəlliyi və mədəni irsi ilə gələcək nəsillər üçün də qiymətli qalacaq.

Ən Çox Verilən Suallar