Təbii və xalq təbabətinə maraq artdıqca unudulmaqda olan bir çox qiymətli bitkilər yenidən gündəmə gəlir. Əcəbsəndəl bu bitkilər arasında xüsusilə seçilir. Qədim zamanlardan bu günə qədər həm Şərq, həm də Qərb təbabətində öz yerini qoruyan əcəbsəndəl həm müalicəvi, həm də kosmetik baxımdan olduqca dəyərli sayılır. Bu bitkinin adı çoxlarına qəribə və ekzotik səslənsə də, əslində onun kökləri çox dərinlərə gedib çıxır.
Əcəbsəndəl həm ədviyyat kimi istifadə olunur, həm də efir yağı formasında tibbi məqsədlər üçün istifadə edilə bilir. Bu bitkinin unikal xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, həm daxilə qəbul oluna bilir, həm də xarici istifadədə yüksək faydalar verir. Qoxusu, dadı, kimyəvi tərkibi və istifadəsi baxımından olduqca zəngin olan əcəbsəndəl xalq arasında bəzən “möcüzəli ağac” kimi də tanınır.
Əcəbsəndəl nədir və haradan gəlir?
Əcəbsəndəl, Latınca adı “Santalum album” olan səndəl ağacının əsasən Hindistan və Cənub-Şərqi Asiyada yetişən növündən əldə olunur. Əsasən tropik və subtropik iqlim şəraitində böyüyən bu ağacın ağac nüvəsi və efir yağı yüksək qiymətləndirilir. Tarixi mənbələrə görə, əcəbsəndəlin ticarəti minilliklər əvvəl başlayıb və xüsusilə qədim Çin, Hind və ərəb təbabətində geniş istifadə olunub.
Bu bitki əsasən ətirli odun hissəsi ilə tanınır. Odun hissəsi xüsusi emal olunduqdan sonra parfümeriya, aromaterapiya və təbii dərman istehsalında istifadə olunur. Efir yağı isə həm inhalyasiya, həm də dərialtı tətbiqdə müalicəvi məqsədlərlə istifadə edilir.
Əcəbsəndəl termini Azərbaycan dilində daha çox xalq arasında istifadə olunur. Bəzən ona sadəcə “səndəl” də deyirlər. Lakin “əcəbsəndəl” ifadəsi onun həm ekzotik, həm də nadir bitki olduğunu ifadə etmək üçün daha çox istifadə olunur.
Əcəbsəndəlin kimyəvi tərkibi və faydalı maddələri
Əcəbsəndəl odunu və efir yağı çox zəngin kimyəvi tərkibə malikdir. Onun əsas komponenti santalol adlanan aktiv maddədir ki, bu da efir yağının 60-90%-ni təşkil edir. Santalol həm antibakterial, həm antiviral, həm də iltihabəleyhinə xüsusiyyətlərə malikdir.
Eyni zamanda əcəbsəndəldə a-terpen, santen, pinene, cineol və benzaldehid kimi digər birləşmələr də mövcuddur. Bu komponentlərin hər biri orqanizmdə fərqli müsbət təsirlər yaradır. Məsələn, santalol sinir sistemini sakitləşdirir, cineol isə tənəffüs yollarını genişləndirərək nəfəs almanı asanlaşdırır.
Onun bu zəngin tərkibi əcəbsəndəli bir çox xəstəliklərin müalicəsində alternativ vasitə kimi faydalı edir. Kimyəvi sintez olunmuş dərmanlarla müqayisədə təbii və əlavə təsirləri az olan bu bitki, fitoterapiyada geniş istifadə edilir.
Əcəbsəndəlin sağlamlığa təsiri
Əcəbsəndəl sinir sistemi üçün əsl sakitləşdirici vasitə sayılır. Onun efir yağı əsəb gərginliyi, yuxusuzluq, təşviş pozuntusu və diqqət dağınıqlığı kimi problemlərdə istifadə edilir. Aromaterapiyada xüsusi yerə sahib olan bu yağ zehni açır, əhval-ruhiyyəni yaxşılaşdırır və beyin funksiyalarını gücləndirir.
Tənəffüs yollarının infeksiyalarında da əcəbsəndəl yağı inhalyasiya yolu ilə faydalı sayılır. Bronxit, astma, sinusit kimi problemlərdə iltihabı azaldır və nəfəs borusunu rahatladır. Həmçinin, onun antioksidant xüsusiyyətləri immun sistemini gücləndirir və viruslara qarşı təbii qalxan rolunu oynayır.
Dərinin səhhəti üçün də əcəbsəndəl xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Yağın tərkibindəki maddələr dəri iltihabını azaldır, akne və sızanaqları aradan qaldırır və dərini yumşaq və parlaq saxlayır.
Əcəbsəndəlin kosmetik sahədə istifadəsi
Əcəbsəndəl əsrlərdir ki, təbii gözəllik vasitəsi kimi istifadə olunur. Onun yağı və toz halına gətirilmiş odun hissəsi maska, krem və losyonların tərkibində yer alır. Bu bitkinin əsas üstünlüklərindən biri də hər dəri tipinə uyğun olmasıdır.
Dərinin ağardılması, ləkələrin aradan qaldırılması və dəri toxumasının yenilənməsi məqsədilə əcəbsəndəl maskaları geniş istifadə olunur. Xüsusilə Hindistanda bu maddə gəlinlərin toy öncəsi istifadə etdiyi “haldi-səndəl” maskalarının əsas komponentidir.
Əcəbsəndəl eyni zamanda tər ifrazatını tənzimləyir və təbii dezodorant kimi də istifadə olunur. Bakteriyaları məhv edərək pis qoxunun qarşısını alır, bu isə onu parfümeriya sənayesində də olduqca dəyərli edir.
Əcəbsəndəlin dini və mistik əhəmiyyəti
Əcəbsəndəl yalnız tibbi və kosmetik deyil, həm də mənəvi və dini baxımdan çox əhəmiyyətli bir maddədir. Bir çox dini ayinlərdə bu bitkinin odunu yandırılaraq ibadət zamanı istifadə edilir. Buddizm, Hinduizm və bəzi İslam ölkələrində bu təcrübə qədimdən bəri qorunub saxlanılır.
Əcəbsəndəl tüstüsü düşüncənin cəmlənməsinə, zehnin aydınlanmasına və mənəvi arınmaya kömək edir. Meditasiya və dua zamanı onun qoxusu rahatlıq və sükunət hissi verir.
Qurani-Kərimdə və bəzi islam alimlərinin risalələrində əcəbsəndəlin qoxusunun mələklər tərəfindən sevilməsi ilə bağlı dolayısı məlumatlar mövcuddur. Bu səbəbdən bəzi müsəlman ölkələrində dini mərasimlərdə bu bitkinin yağı istifadə olunur.
Əcəbsəndəl ilə hazırlanmış xalq təbabəti reseptləri
Azərbaycanın kəndlərində və bəzi şifalı ocaq yerlərində əcəbsəndəl uzun illərdir ki, xalq təbabətində istifadə olunur. Qan təzyiqini tənzimləyən, əsəb sistemini sakitləşdirən və hətta ürək ritmini normallaşdıran qarışıqlarda əcəbsəndəl mütləq yer alır.
Ən çox yayılan reseptlərdən biri əcəbsəndəl yağı ilə balın qarışdırılmasıdır. Bu qarışım gündəlik qəbul edildikdə orqanizmin müqavimətini artırır. Digər bir resept isə əcəbsəndəl tozunun gül suyu ilə qarışdırılaraq üz maskası kimi istifadəsidir.
Boğaz ağrısı və iltihabı zamanı əcəbsəndəl suyu ilə qarqara etmək, yüngül qrip simptomlarında isə burun altına bu yağdan bir damla sürtmək xalq təbabətinin ən məşhur üsullarındandır.
Əcəbsəndəl yağı necə hazırlanır və istifadə olunur
Əcəbsəndəl yağı əsasən buxar distillə metodu ilə ağacın odun nüvəsindən çıxarılır. Bu proses çox vaxt aparır və odunun uzun müddət qurudulmasını tələb edir. Keyfiyyətli əcəbsəndəl yağı kəskin, amma xoş qoxulu və bir qədər sarımtıl rəngdə olur.
Yağdan istifadə edərkən onu birbaşa dəriyə sürtməkdən çəkinmək tövsiyə olunur. Adətən daşıyıcı yağlarla (zeytun yağı, badam yağı və s.) qarışdırıldıqdan sonra tətbiq edilir. Həmçinin aroma lampalarına damızdırılaraq inhalyasiya məqsədilə istifadə oluna bilər.
Gündəlik istifadədə isə əcəbsəndəl yağından 2-3 damcı masaj yağına və ya bədən losyonuna qataraq rahatlıq hissi əldə etmək mümkündür. Bu həm fiziki, həm də zehni yorğunluğu azaldır.
Əcəbsəndəlin əks təsirləri və istifadədə diqqət
Əcəbsəndəl təbii bir məhsul olsa da, onun istifadəsində bəzi ehtiyat tədbirləri vacibdir. Həssas dərilərdə qıcıqlanma və allergik reaksiyalar yarada bilər. Buna görə də ilk dəfə istifadə zamanı test tətbiqi etmək tövsiyə olunur.
Hamilə və süd verən qadınlar, həmçinin ağır xroniki xəstəliyi olan şəxslər həkimlə məsləhətləşmədən istifadə etməməlidir. Daxilə qəbul edildikdə miqdarına diqqət edilməlidir, çünki yüksək dozada mədə-bağırsaq pozuntularına səbəb ola bilər.
Bazarda təbii əcəbsəndəl adı ilə satılan bir çox məhsul sintetik ola bilər. Bu səbəbdən alış zamanı etibarlı mənbələrdən alınması və tərkibin diqqətlə oxunması vacibdir.
Əcəbsəndəlin bazar dəyəri və kommersiya istifadəsi
Əcəbsəndəl dünyanın ən bahalı efir yağlarından biri hesab olunur. Xüsusilə Hindistanda yetişdirilən yüksək keyfiyyətli əcəbsəndəl ağaclarının qiyməti kiloqramla ölçüldükdə minlərlə dolları keçə bilir. Bu onun nadirliyi və çox uzun müddətə böyüməsi ilə əlaqədardır.
Parfümeriya sənayesi bu bitkini yüksək qiymətləndirir. Onun efir yağı bir çox lüks ətirlərin əsas notlarından biri kimi çıxış edir. Eyni zamanda sabun, şampun və bədən baxımı məhsullarında da geniş istifadə olunur.
Son illərdə əcəbsəndələ olan marağın artması, bu sahədə ekoloji və davamlı yetişdirilmə praktikasını da ön plana çıxarıb. Artıq bir çox ölkədə əcəbsəndəl fermaları salınır və təbii üsullarla yetişdirilən bu bitkinin qorunmasına çalışılır.
Əcəbsəndəl min illərdən bəri həm xalq təbabətində, həm dini ayinlərdə, həm də gündəlik həyatda özünə möhkəm yer qazanmış təbii bir sərvətdir. Onun tibbi, kosmetik və mənəvi cəhətdən istifadəsi insan həyatında rahatlıq, şəfa və estetik zövq yaradır. Zəngin kimyəvi tərkibi, yumşaq, lakin təsirli effekti və unikal qoxusu ilə əcəbsəndəl həm qədim, həm də müasir dövrün ortaq nöqtəsində dayanır. Bugünkü dünyada təbiətə dönüş meyli artdıqca, əcəbsəndəl kimi təbii bitkilərin dəyəri daha da artır. Ancaq istifadə zamanı diqqətli olmaq və təbii məhsullara üstünlük vermək bu dəyərli nemətdən maksimum yararlanmaq üçün əsas şərtdir.
Əcəbsəndəl “Santalum album” adlı ağacın odun hissəsindən alınan, təbii ətirli və müalicəvi xüsusiyyətlərə malik bir bitkidir. Əsasən Hindistan, Avstraliya və Cənub-Şərqi Asiyada yetişdirilir.
Əsəb pozuntuları, yuxusuzluq, dəri problemləri, tənəffüs yolları infeksiyaları və immun sisteminin zəifləməsi hallarında əcəbsəndəl yağı faydalı hesab olunur.
Bəli, bəzi həssas dərili insanlarda qıcıqlanma və qaşınma yarada bilər. İlk istifadə zamanı dəri testindən keçirmək məsləhət görülür.
Maskalar, losyonlar, sabunlar, şampunlar, bədən kremləri və ətirlərdə geniş istifadə olunur.
Bəli, lakin çox az miqdarda və həkim məsləhəti ilə. Artıq dozada istifadəsi sağlamlıq üçün təhlükəli ola bilər.
Əsl əcəbsəndəl yağı təbii, sarımtıl rəngli və yumşaq qoxulu olur. Sintetik məhsullardan uzaq durmaq üçün tanınmış və etibarlı firmalardan almaq tövsiyə olunur.
Əcəbsəndəlin odun hissəsi və ya yağı dini mərasimlərdə qoxu və rahatlıq məqsədilə istifadə edilir. Meditasiya və dua zamanı geniş istifadə olunur.
Buxar distillə üsulu ilə ağacın odun hissəsindən çıxarılır. Bu proses zaman alır və keyfiyyətli məhsul almaq üçün uzunmüddətli saxlanma və emal tələb olunur.
Əsasən tropik iqlim tələb etdiyindən, Azərbaycanda təbii şəkildə yetişdirilməsi çətindir. Ancaq bəzi bağ evlərində sınaq məqsədilə yetişdirilən formalarına rast gəlmək mümkündür.
Dəriyə birbaşa tətbiqdən çəkinmək, sintetik məhsullardan uzaq durmaq və hamilə qadınların istifadə etmədən öncə həkimlə məsləhətləşməsi vacibdir.
