Əcəm İraqı anlayışı tarix və coğrafiya baxımından İslam dünyasında mühüm yer tutan bölgələrdən biri olaraq tanınır. Adı ilk baxışdan çaşdırıcı görünsə də, bu termin sadəcə müasir İraq dövləti ilə məhdudlaşmır. Əksinə, Əcəm İraqı əsrlər boyu İranın qərbində yerləşən və mədəni, elmi, siyasi baxımdan zəngin olan bir coğrafiyanı ifadə etmişdir. Həm İslamın ilk dövrlərində, həm də sonrakı səlcuq, elxanlı, səfəvi və digər dövlətlərin dövründə bu bölgə ciddi strateji, iqtisadi və mədəni əhəmiyyətə malik olmuşdur.
Əcəm İraqı dedikdə, xüsusilə İranın mərkəzi və qərb vilayətləri nəzərdə tutulur. Bunlar arasında İsfahan, Rey, Həmədan, Kirmanshah kimi şəhərlər xüsusi yer tutur. Bu bölgə həm farsların qədim yaşayış məskəni, həm də İslam sivilizasiyasının inkişaf etdiyi ərazilərdən biri olmuşdur. Tarix boyunca bu torpaqlarda mühüm elmi, ədəbi və fəlsəfi məktəblər formalaşmış, böyük alimlər və sənətkarlar yetişmişdir.
Bölgənin “Əcəm” adlandırılması isə ərəb olmayan, yəni fars mənşəli topluluqlarla əlaqəlidir. Bu baxımdan Əcəm İraqı termin olaraq həm etnik, həm də coğrafi bir anlayışı ifadə edir. Bu yazıda Əcəm İraqının tarixi, coğrafi sərhədləri, siyasi əhəmiyyəti, mədəni təsiri və bu bölgənin İslam dünyasındakı mövqeyi geniş və təhlilli şəkildə izah olunacaq.
Əcəm İraqının coğrafi mövqeyi və əhatə dairəsi
Əcəm İraqı termini ilk dəfə Orta Əsrlərdə, xüsusilə Abbasilər dövründə geniş istifadə olunmağa başlandı. “İraq” sözü ərəb dilində “aşağı düzənlik”, “sulu ərazi” mənasına gəlir. İki əsas “İraq” bölgəsi müəyyən edilmişdi: biri ərəb torpaqlarında yerləşən Ərəb İraqı (indiki Bağdad və ətrafı), digəri isə İranın qərb bölgələrində yerləşən Əcəm İraqı.
Əcəm İraqı bugünkü İranın mərkəzi və qərbində yerləşən əraziləri əhatə edirdi. Bu bölgəyə daxil olan əsas şəhərlər İsfahan, Rey, Kirmanshah, Savə, Qəzvin, Qum, Kəşan və s. idi. Hətta bəzi mənbələr Həmədan və Zəncan şəhərlərini də Əcəm İraqına daxil edirdi. Bu şəhərlər həm strateji mövqeləri, həm də mədəniyyət, ticarət və elm sahəsindəki inkişafları ilə seçilirdi.
Bölgənin yerləşdiyi coğrafi ərazi dağlıq və yarımsəhra tipli olmasına baxmayaraq, tarixi karvan yolları bu şəhərləri bir-biri ilə bağlayırdı. Bu baxımdan, Əcəm İraqı ticarət baxımından da mühüm tranzit bölgəsi idi. İpək Yolu üzərində yerləşməsi isə onun əhəmiyyətini bir qədər də artırırdı.
Tarix boyunca Əcəm İraqının siyasi əhəmiyyəti
Əcəm İraqı tarix boyu müxtəlif dövlətlərin idarəsində olmuşdur. Bu bölgə Sasanilər dövründə fars mədəniyyətinin beşiyi hesab edilirdi. Sasanilərin mərkəzi olan İsfahan və Rey şəhərləri xüsusilə mühüm idi. İslamın yayılması ilə bərabər bölgədə yeni siyasi strukturlar yarandı.
Abbasilər dövründə Əcəm İraqı ərəb İraqı ilə birlikdə xilafətin əsas dayaqlarından biri sayılırdı. Səlcuqlar dönəmində isə bu bölgə İsfahan mərkəz olmaqla Böyük Səlcuq İmperiyasının paytaxtı kimi fəaliyyət göstərdi. Bu, Əcəm İraqının siyasi əhəmiyyətinin zirvəyə çatdığı dövr hesab olunur.
Səfəvilər dövründə bölgənin əhəmiyyəti bir qədər dəyişsə də, yenə də mədəni və inzibati mərkəzlər burada yerləşirdi. Qacarlar dövründə İsfahan və ətraf ərazilər ölkənin əsas vilayətlərindən biri kimi fəaliyyət göstərirdi. Əcəm İraqı nəinki paytaxt və idarəçilik mərkəzi, həm də hərbi baxımdan mühüm dayaq nöqtəsi idi.
Əcəm İraqı və İslam elmi-mədəniyyəti
Əcəm İraqı İslam sivilizasiyasının mərkəzlərindən biri olmuşdur. Bu bölgədə yüzlərlə məktəb, medrese, kitabxana və elmi məclislər fəaliyyət göstərmişdir. Rey şəhəri orta əsrlərdə “elm mərkəzi” kimi tanınırdı. Əbu Reyhan Bəyruni, İbn Sina, Nəsirəddin Tusi kimi alimlər ya bu bölgədə doğulmuş, ya da orada fəaliyyət göstərmişdir.
İsfahan şəhəri isə xüsusilə memarlıq və incəsənət baxımından zirvədə idi. Səfəvi dövründə inşa edilən məscidlər, karvansaralar və saraylar bu gün də İranın əsas memarlıq abidələri sırasında yer almaqdadır. Əcəm İraqı bölgəsində həm sünni, həm şiə məzhəblərinə aid elmi mərkəzlər fəaliyyət göstərmişdir.
Ədəbiyyat sahəsində də Əcəm İraqı unudulmaz izlər qoymuşdur. Böyük şairlər, ədib və filosoflar bu bölgədə yetişmiş, fars dili və ədəbiyyatının inkişafında mühüm rol oynamışdır. Xüsusilə IX–XII əsrlər arası bölgədə mədəniyyət çiçəklənmə dövrü keçirmişdir.
Əcəm İraqı ilə Ərəb İraqı arasındakı fərqlər
Əcəm İraqı və Ərəb İraqı termini həm coğrafi, həm də mədəni baxımdan fərqli anlayışları təmsil edir. Ərəb İraqı daha çox Bağdad, Kufa, Bəsrə kimi şəhərləri əhatə edir və ərəb mədəniyyətinə, İslam təfəkkürünə əsaslanırdı. Əcəm İraqı isə fars mədəniyyətinin üstünlük təşkil etdiyi və ərəb olmayan etnosların yaşadığı bölgə idi.
Dil baxımından da fərqlilik açıq görünürdü. Ərəb İraqında ərəb dili əsas idi, Əcəm İraqında isə fars dili elmi və ədəbi ünsiyyət vasitəsi kimi geniş istifadə olunurdu. Bu fərqlər İslam tarixində bəzi siyasi və dini parçalanmalara da səbəb olmuşdu.
Bununla yanaşı, hər iki İraq bölgəsi İslamın inkişafında özünəməxsus rol oynamışdır. Fərqli baxışların, məktəblərin və təriqətlərin mövcudluğu isə ümumi İslam mədəniyyətini zənginləşdirmişdir.
Əcəm İraqının bugünkü İranla əlaqəsi
Hazırda Əcəm İraqı kimi tanınan ərazi İran İslam Respublikasının əhəmiyyətli vilayətlərindən ibarətdir. İsfahan, Qum, Kirmanshah və Həmədan şəhərləri hələ də ölkənin iqtisadi, dini və turizm baxımından əsas mərkəzləridir. Qum şəhəri, xüsusilə, şiə məzhəbinin elmi mərkəzi hesab olunur.
İsfahan memarlıq baxımından bu gün də dünya turistlərinin marağını cəlb edir. Rey şəhəri Tehran metropoliteninə daxil olub və tarixi irsini qoruyub saxlamağa çalışır. Bütün bu şəhərlər Əcəm İraqı tarixi ilə birbaşa əlaqəlidir.
Bölgə həm də müasir İranın daxili siyasi balansında mühüm yer tutur. Ənənəvi dini liderlərin, mədrəsələrin və dini seminariyaların əksəriyyəti bu coğrafiyada yerləşir. Bu baxımdan, Əcəm İraqı təkcə tarixi anlayış deyil, həm də müasir sosial və siyasi reallıqlarla uzlaşan bir identiklikdir.
Əcəm İraqı anlayışı yalnız bir coğrafi bölgənin adı deyil, əsrlər boyunca formalaşan mədəni, siyasi və dini mirasın adıdır. Bu bölgə, İslam dünyasının tarixində çox mühüm hadisələrin baş verdiyi, böyük alimlərin yetişdiyi və dövlətlərin mərkəzinin yerləşdiyi ərazidir. Həm siyasi güc baxımından, həm də elmi-mədəni baxımdan Əcəm İraqı Şərq sivilizasiyasının əsas sütunlarından biri olmuşdur.
Ərəb və fars dünyaları arasında körpü rolunu oynayan bu ərazi zaman-zaman qarşıdurmaların, bəzən də mədəni sintezlərin mərkəzinə çevrilmişdir. Bu gün İranın müxtəlif bölgələrində yaşayan insanlar hələ də Əcəm İraqının tarixi izlərini, mənəvi dəyərlərini və mədəni baxışlarını yaşadırlar. Əcəm İraqı həm qədim dövrlərdə, həm də müasir dünyada kimlik və tarix baxımından öyrənilməyə layiq bölgələrdən biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əcəm İraqı tarixi baxımdan İranın qərb və mərkəzi bölgələrini əhatə edən coğrafi ərazidir. İsfahan, Rey, Qum, Həmədan, Kirmanshah və digər şəhərlər bu bölgəyə daxildir.
Əcəm İraqı farsların yaşadığı və fars mədəniyyətinin dominant olduğu bölgədir. Ərəb İraqı isə ərəb tayfalarının və ərəb dilinin hakim olduğu Bağdad, Kufa kimi şəhərləri əhatə edir.
“Əcəm” sözü ərəblərin ərəb olmayanlara verdiyi addır. Bu bölgədə ərəb olmayan, əsasən fars mənşəli əhali yaşadığından belə adlandırılıb.
İsfahan, Rey, Qum, Savə, Qəzvin, Həmədan, Kirmanshah, Kəşan, Zəncan kimi şəhərlər Əcəm İraqının əsas mərkəzləridir.
Əcəm İraqı İslam tarixində böyük alimlərin yetişdiyi, fəlsəfi və elmi cərəyanların formalaşdığı mühüm bölgə olmuşdur.
İbn Sina, Əbu Reyhan Bəyruni, Nəsirəddin Tusi kimi böyük alimlər bu bölgədə yaşamış və fəaliyyət göstərmişlər.
Bəli, bu bölgə hazırda İranın mərkəzi vilayətləridir və həm dini, həm mədəni baxımdan müasir İranda önəmli rol oynayır.
Bu bölgə Sasanilər dövründə fars mədəniyyətinin mərkəzi idi və Zərdüştilik dini burada yayğın idi.
Bu termin əsasən tarixdə və klassik mənbələrdə istifadə olunur. Müasir dövrdə isə daha çox elmi və mədəni kontekstlərdə işlədilir.
Bu bölgənin əhəmiyyəti tarixi, mədəni, dini və siyasi baxımdan dəyərləndirilir. İslamın yayılmasında, elmi fikrin formalaşmasında və mədəni sintezdə böyük rolu olmuşdur.
