Azərbaycan memarlıq tarixində dərin iz buraxmış şəxsiyyətlər sırasında Əcəmi Naxçıvani xüsusi yer tutur. O, yalnız bir memar deyil, həm də sənətkar, mühəndis, yenilikçi fikir sahibi və Şərq memarlığının fəlsəfəsini praktikada tətbiq edən nadir dühalardandır. Əcəmi Naxçıvani XII əsrin ikinci yarısı və XIII əsrin əvvəllərində yaşayıb, yaradıcılığı ilə Naxçıvan memarlıq məktəbinin əsasını qoyub. Bu məktəb özündə həm estetik zövqü, həm texniki dühası, həm də dini və mədəni simvolları birləşdirən unikal memarlıq xəttidir.
Onun yaratdığı abidələr əsrlər keçməsinə baxmayaraq, bu gün də təkcə Azərbaycanın deyil, ümumiyyətlə İslam dünyasının və Qafqazın memarlıq inciləri kimi qiymətləndirilir. Əcəminin adı Möminə Xatun və Yusif ibn Küseyir türbələri ilə əbədi yaddaşlarda yaşayır. O, hər bir əsərində insanın və məkanın harmoniyasını, memarlığın ruhla vəhdətini göstərməyə çalışmışdır. Təsadüfi deyil ki, onun türbə kitabələrində yazılan “Biz gedirik, dünya qalacaq” ifadəsi zamanla bu sənətkarın öz həyat fəlsəfəsinə çevrilmişdir.
Əcəmi Naxçıvaninin həyatı və dövrü
Əcəmi Əbubəkr oğlu Naxçıvani XII əsrdə Naxçıvanda doğulub. Onun doğum tarixi dəqiq bilinməsə də, 1120–1130-cu illər arasında olduğu ehtimal edilir. Həyatının böyük bir hissəsi Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri olan Naxçıvanda keçmiş və burada memarlıq məktəbinin banisi kimi tarixə düşmüşdür. O dövrdə Naxçıvan Atabəylər dövlətinin paytaxtı idi və burada siyasi, iqtisadi və mədəni həyatın mərkəzi formalaşmışdı.
Əcəmi belə bir zəngin mədəni və elmi mühitdə formalaşaraq, klassik islam memarlığının qaydalarını dərindən öyrənmiş, onu Azərbaycan torpağında tətbiq etməklə yanaşı, öz yeniliklərini də əlavə etmişdir. O, sadəcə hazır qaydalara əsaslanan memar deyil, həm də texniki bilikləri ilə seçilən, öz strukturlarını elm və zövq üzərində quran ustad idi. Əcəminin dövrü eyni zamanda Səlcuqluların, Eldəgizlərin və Atabəylərin memarlıq baxımından fəallıq dövrü idi. Bu siyasi sabitlik sənətin inkişafına münbit zəmin yaratmışdı.
Əcəmi Naxçıvaninin əsas abidələri
Əcəmi Naxçıvaninin memarlıq irsi içərisində ən tanınmış və ölümsüz əsərlərdən biri Möminə Xatun türbəsidir. Bu tikili Azərbaycan memarlığında monumental türbə tiplərinin ilk və ən mükəmməl nümunələrindən hesab olunur. 1186-cı ildə tikilən bu türbə Şəmsəddin Eldənizin həyat yoldaşı Möminə Xatunun şərəfinə inşa olunub. Türbə 10 guşəli silindrik quruluşu, ətrafının kərpiclə işlənmiş mürəkkəb ornamentləri, kufi xətti ilə yazılmış Quran ayələri və memarın öz imzası ilə dünya memarlığında unikallığı ilə seçilir.
İkinci önəmli əsər Yusif ibn Küseyir türbəsidir. 1162-ci ildə tikilən bu abidə daha sadə və kiçik ölçülü olsa da, texniki baxımdan son dərəcə dəqiq və funksional tikilidir. Bu türbə 8 guşəli plan quruluşuna malikdir. Burada da kufi yazılar, mükəmməl riyazi nisbətlər və materialın səmərəli istifadəsi Əcəminin memarlıq fəlsəfəsini ortaya qoyur.
Naxçıvan Cümə məscidinin qalıqları və ətraf memarlıq ansamblı da Əcəmi məktəbinin bir hissəsi kimi onun adına bağlanır. Bu tikililər onun dini memarlıqda da yüksək bacarığa malik olduğunu göstərir. Həmçinin qoşa minarəli piştağ – Naxçıvanda yerləşən monumental giriş portalı da Əcəminin layihəsi kimi qiymətləndirilir.
Memarlıq üslubu və texniki yeniliklər
Əcəmi Naxçıvani sadəcə estetik zövqə malik memar deyildi. O, mühəndislik biliklərini ustalıqla tətbiq edən sənətkar idi. Onun əsərlərində həndəsi dəqiqlik, bədii simmetriya, konstruksiyaların daşıyıcılıq qabiliyyəti və funksional dizayn mükəmməl şəkildə vəhdət təşkil edir. Əcəmi türbə və məscidlərində kərpic və daşdan birgə istifadə edir, bəzək elementlərini memarlıq strukturunun ayrılmaz hissəsinə çevirirdi. Onun memarlığında kərpic yalnız tikinti materialı deyil, həm də dekorativ funksiyalı elementdir.
Əcəmi memarlığında çoxsəviyyəli tağ sistemləri, günbəzlərin daşıyıcı konstruksiyası, yüksək işıqlandırma imkanları, iç məkanın tənzimlənməsi və enerji balansı dövrünün qabaqcıl ideyalarına əsaslanırdı. Hər bir detal konkret funksiyanı daşıyırdı. Məsələn, günbəzlər yalnız estetik görüntü yaratmaq üçün deyil, həm də istilik və səs izolyasiyası üçün mükəmməl bir struktur rolunu oynayırdı.
Ədəbi və fəlsəfi baxış
Əcəmi memarlığı yalnız mühəndislik bacarığı ilə deyil, eyni zamanda fəlsəfi və ədəbi dərinliklə də seçilir. Onun tikililəri özündə Quran ayələrini, İslam metafizikasını, riyazi simmetriyanı və estetik dəyərləri birləşdirir. Əcəmi üçün məkan yalnız fiziki ölçü deyil, həm də ilahi harmoniyanın simvolu idi. Bu səbəbdən onun əsərlərindəki kitabələr, məcazi bəzəklər və ritmik dekorlar memarlığı poeziya səviyyəsinə yüksəldir.
Əcəminin tikililərində yazılan “Biz gedirik, dünya qalacaq. Biz öləcəyik, əsərlər yadigar qalacaq” cümləsi təkcə sənətkarın sənətə yanaşmasını deyil, onun həyat fəlsəfəsini də göstərir. Bu baxış onu zamandan, dövrdən və hətta coğrafiyadan uzaqlaşdıraraq bəşəri sənətkar səviyyəsinə qaldırır.
Əcəmi məktəbi və davamçıları
Əcəmi Naxçıvani tərəfindən yaradılmış memarlıq məktəbi təkcə Naxçıvanla məhdudlaşmayıb. Onun üslubu sonrakı dövrlərdə Səlcuq memarlığında, Anadolu şəhərlərində və İsfahan, Təbriz, Səmərqənd kimi mədəniyyət mərkəzlərində də təsirini göstərib. Onun struktural yanaşması, kərpicdən istifadə prinsipi və bəzəkli elementlərin dizayna inteqrasiya olunması xüsusilə Memar Sinan dövrünün əsərlərində də hiss olunur. Bu da göstərir ki, Əcəmi təkcə lokal sənətkar olmayıb, dünya memarlıq tarixinə yön verən şəxsiyyətlərdən biri olub.
Mirası və bugünkü əhəmiyyəti
Əcəmi Naxçıvaninin əsərləri bu gün də yaşayır. Onun yaratdığı türbələr və memarlıq kompleksləri bərpa olunur, UNESCO tərəfindən qorunan mədəni irs siyahısına daxil edilir, memarlıq dərsliklərində tədris olunur və sənətkarın adı muzeylərdə, institutlarda yaşadılır. Bakıda “Memar Əcəmi” adlı metro stansiyası onun adını daşıyır və bu da xalqın yaddaşında necə yaşadığını göstərən simvolik əlamətdir. O, təkcə keçmişin memarı deyil, gələcəyin yol göstəricisidir.
Əcəmi Naxçıvani Azərbaycan memarlıq tarixində unikal simadır. Onun memarlıq anlayışı zaman və məkanın fövqündə dayanır. O, dövrünün düşüncəsini, inancını və zövqünü daşa və kərpicə çevirərək əbədiləşdirib. Əcəmi sadəcə memar deyildi, o, ruhu olan binalar ucaldan sənətkar idi. Onun tikdiyi hər bir türbə, hər bir məscid və ya kompleks yalnız daş yığını deyil, həm də ideyanın, estetik düşüncənin, inamın və yaradıcılığın təcəssümüdür. O, sənəti ilə keçmişdən gələcəyə uzanan körpü yaradıb və bu körpü hələ də insanları öz ruhunda birləşdirir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əcəmi Naxçıvani XII–XIII əsrlərdə yaşamış azərbaycanlı memar və mühəndis olmuş, Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi kimi tanınır.
Ən məşhur abidələri Möminə Xatun türbəsi, Yusif ibn Küseyir türbəsi, Naxçıvan Cümə məscidi və qoşa minarəli piştağdır.
Kərpic və daşla işlənmiş dekorativ elementləri, həndəsi simmetriya və funksional memarlığı birləşdirməsi ilə fərqlənir.
Abidələr əsasən Naxçıvan şəhərində yerləşir və bir çoxu qorunaraq mühafizə olunur.
Qurani ayələr, kufi xətti ilə yazılmış kitabələr və İslam estetikası əsas motivlərdir.
Əsasən onun yaratdığı kitabələr və abidələr üzərindəki yazılardan məlumat əldə edilir. Tarixi mənbələrdə az, amma dəyərli qeydlər var.
Əcəmi memarlıq prinsipləri sonrakı əsrlərdə Anadolu, İran və Mərkəzi Asiya memarlığında hiss olunur.
Bəli, memarlıq fakültələrində onun haqqında elmi tədqiqatlar aparılır, tezislər yazılır və əsərləri beynəlxalq tədbirlərdə təqdim olunur.
Bəzi sənədli filmlərdə və televiziyada onun haqqında reportajlar və layihələr hazırlanıb, lakin genişmiqyaslı bədii film yoxdur.
Bakıda “Memar Əcəmi” metro stansiyası, Naxçıvanda heykəli, Azərbaycanda bir çox küçə və məktəblər onun adını daşıyır. Məktəblərdə və universitetlərdə onun irsi mütəmadi tədris olunur.
