Müasir dövrün dinamik iqtisadi və sosial inkişafında məlumatların analizi və düzgün idarə olunması hər bir sahə üçün vacibdir. Xüsusilə idarəetmə, iqtisadiyyat, statistika və sosiologiya kimi elm sahələrində obyektiv nəticələr əldə etmək, qərarların effektivliyini artırmaq üçün müxtəlif analiz üsulları tətbiq olunur. Bu üsullardan biri də EÇS (Ən Çox Seçilən) analizidir. EÇS analizi adətən statistik hesabatlarda, sorğu və anket nəticələrinin qiymətləndirilməsində, bazar araşdırmalarında və sosial tədqiqatlarda geniş istifadə olunur. EÇS anlayışı və onun yüksəkliyi xüsusilə qərarvermə proseslərində informasiyanın təsnif edilməsi və ən aktual mövzuların, seçimlərin və ya problemlərin aşkara çıxarılması üçün istifadə edilir. Azərbaycan cəmiyyətində də EÇS analizinin tətbiq dairəsi ildən-ilə genişlənir, çünki müasir dövrdə həm biznes, həm təhsil, həm də dövlət sektoru məlumat bazasında düzgün analizə və obyektiv yanaşmaya ehtiyac duyur.
EÇS Analizinin Əsas Mahiyyəti və Məzmunu
Ən Çox Seçilən (EÇS) anlayışı, əsasən, statistik verilənlərin təhlili zamanı istifadə olunan bir göstəricidir. EÇS hər hansı verilmiş topluda ən çox təkrarlanan, yəni ən çox seçilən və ya baş verən dəyər kimi müəyyən edilir. Bu, əsasən “mod” termini ilə də sinonimdir və statistik təhlil zamanı tez-tez istifadə olunur. Məsələn, bir sinifdə tələbələrin yaş göstəriciləri içində ən çox rast gəlinən yaş 20-dirsə, burada EÇS 20 yaş olacaq. EÇS analizinin əsas məqsədi, toplu halında verilmiş məlumatlar arasında ən üstünlük verilən, ən çox rast gəlinən dəyəri tapmaq və bu dəyərin toplunun ümumi quruluşuna təsirini analiz etməkdir. EÇS göstəricisi eyni zamanda verilmiş informasiya toplularının oxşarlıqlarını, fərqliliklərini və ya bazarda ən çox seçilən məhsulun müəyyən edilməsini təmin edir.
EÇS Analizinin Tətbiq Sahələri
EÇS analizi müxtəlif sahələrdə tətbiq oluna bilər və bu, onu çox funksional bir vasitə halına gətirir. Ən çox istifadə olunduğu sahələr aşağıdakılardır:
- Sosioloji tədqiqatlar və sorğular: İctimai rəyi öyrənmək üçün aparılan sorğularda respondentlərin ən çox seçdiyi cavab variantını müəyyən etmək üçün EÇS analizi aparılır. Bu, cəmiyyətin hansı fikrə, mövqeyə və ya məhsula daha çox üstünlük verdiyini aşkara çıxarmağa imkan verir.
- Təhsil sahəsi: Şagird və tələbə göstəricilərinin, qiymətlərin və digər təhsil nəticələrinin analizində EÇS göstəricisindən istifadə olunur. Beləliklə, ən çox rast gəlinən qiymət və ya bal müəyyən edilir.
- Biznes və marketinq: Bazar araşdırmalarında, müştəri rəylərində, məhsul seçimi analizlərində EÇS metodu ilə ən çox satılan və ya seçilən məhsulun, xidmətin aşkara çıxarılması mümkündür. Bu nəticələrə əsaslanaraq şirkətlər strategiyalarını formalaşdıra bilirlər.
- Səhiyyə və demoqrafiya: Əhalinin sağlamlıq göstəricilərinin, yaş strukturlarının və ya xəstəliklər üzrə statistik məlumatların analizində EÇS mühüm rol oynayır.
EÇS Analizinin Statistik Əsasları və Texniki İzahı
EÇS analizinin statistik əsasları olduqca sadə və aydındır. Hər hansı verilənlər toplusu seçilir və bu topluda hansı dəyər ən çox rast gəlinirsə, həmin dəyər EÇS kimi qəbul edilir. Əgər topluda bir neçə dəyər eyni sayda ən çox təkrarlanırsa, bu halda toplu “polimodal” (çoxmodlu) adlanır. Əgər bütün dəyərlər bir-birindən fərqlidirsə və heç biri təkrarlanmırsa, bu halda EÇS yoxdur və ya tapılmır. Statistikanın əsas üsullarından biri olaraq, EÇS digər göstəricilər – orta aritmetik, median kimi – ilə birlikdə kompleks analiz üçün istifadə edilir.
EÇS Yüksəkliyi Nə Deməkdir və Necə Hesablanır?
EÇS yüksəkliyi anlayışı bir topluda ən çox təkrarlanan dəyərin neçə dəfə baş verdiyini göstərir. Yəni, EÇS yüksəkliyi həmin dəyərin toplu içərisində nə qədər üstünlük təşkil etdiyini göstərən ədədi göstəricidir. Məsələn, bir anketdə 100 nəfər iştirak edib və 40 nəfər eyni cavabı seçibsə, həmin cavabın EÇS yüksəkliyi 40 olacaq. Yüksək EÇS dəyəri o deməkdir ki, toplunun böyük hissəsi məhz həmin cavaba üstünlük verib və ya həmin xüsusiyyətə malikdir. Əgər EÇS yüksəkliyi aşağıdırsa, bu, seçimlərin çox bərabər paylandığını və topluda birmənalı üstünlük olmadığını göstərir.
EÇS Yüksəkliyinin Praktiki Əhəmiyyəti
EÇS yüksəkliyi, təhlil edilən toplu barədə bir sıra vacib informasiyanı üzə çıxarır. Əgər bir qrupda EÇS çox yüksəkdirsə, bu, həmin qrupda fikir və ya davranış birliyinin, oxşarlığının güclü olduğunu göstərir. Bu cür məlumatlar sosioloji və psixoloji araşdırmalarda, məhsul və xidmət təkliflərində, eləcə də ictimai rəyin formalaşdırılmasında mühüm rol oynayır. Əks halda, yəni EÇS yüksəkliyi aşağıdırsa, bu, qrupun parçalanmış və ya rəngarəng olduğunu, müxtəlifliklərin üstünlük təşkil etdiyini göstərir. Məhz bu nüanslar idarəetmə qərarlarında, yeni məhsulların hazırlanmasında və cəmiyyətin ehtiyaclarının öyrənilməsində mühüm göstərici rolunu oynayır.
EÇS Analizi və Digər Statistik Göstəricilərlə Müqayisəsi
Statistik analizdə EÇS, median və orta aritmetik göstəricilər bir-birindən fərqli məqamları vurğulayır. Orta aritmetik verilənlər toplusunun ümumi səviyyəsini göstərir, median isə ortadakı dəyəri bildirir. EÇS isə məhz ən çox təkrarlanan dəyəri göstərir və bu baxımdan xüsusilə əhali statistikası, bazar təhlilləri, məhsul seçimi və sorğu analizlərində öz aktuallığını qoruyur. Bəzən EÇS və orta aritmetik üst-üstə düşə bilər, lakin müxtəliflik artdıqca bu göstəricilər bir-birindən fərqlənir.
EÇS Analizinin Mərhələləri və Aparılması Qaydası
EÇS analizinin düzgün aparılması üçün bir neçə əsas mərhələ var:
- Verilənlər toplusu seçilir və qruplaşdırılır. Əldə olunan məlumatlar siyahı şəklində yazılır.
- Dəyərlər üzrə təkrarlanma tezliyi müəyyən edilir. Hər bir fərqli dəyərin neçə dəfə təkrarlanması hesablanır.
- Ən çox təkrarlanan dəyər tapılır. Əgər bir neçə dəyər eyni sayda ən çox təkrarlanıbsa, onların hamısı EÇS kimi qəbul edilir.
- EÇS yüksəkliyi müəyyən edilir. Ən çox təkrarlanan dəyərin neçə dəfə baş verdiyi qeyd olunur.
EÇS Analizində İstifadə Olunan Proqram və Alətlər
EÇS analizi, xüsusilə geniş miqyaslı məlumatlar üzərində işləyərkən, müxtəlif proqram təminatı və elektron tablolar vasitəsilə asanlıqla aparılır. MS Excel, SPSS, R, Python kimi proqramlar statistik hesablama üçün ən geniş yayılmış vasitələrdəndir. Bu proqramlarda tezlik cədvəlləri qurulur, verilənlər təsnif edilir və EÇS, EÇS yüksəkliyi tez bir zamanda tapılır. Eyni zamanda, nəticələr vizual şəkildə – diaqramlar, qrafiklər və cədvəllər vasitəsilə nümayiş etdirilə bilər. Bu, informasiyanın daha anlaşıqlı və şəffaf şəkildə təqdim olunmasına imkan yaradır.
EÇS Analizində Tipik Səhvlər və Onların Qarşısının Alınması Yolları
EÇS analizində bəzi texniki və metodoloji səhvlərə yol verilə bilər. Ən çox rast gəlinən səhvlərdən biri düzgün qruplaşdırma aparılmaması və ya məlumatların natamam olmasıdır. Həmçinin, bəzən toplu çox azsaylı olduqda EÇS analizi real təsəvvür yaratmaya bilər. Bu səbəbdən EÇS analizinin nəticələrini hər zaman digər statistik göstəricilərlə birlikdə qiymətləndirmək daha məqsədəuyğundur. Beləliklə, nəticələrin obyektivliyi və düzgünlüyü təmin edilir.
EÇS Analizinin Azərbaycan Cəmiyyətində və İş Həyatında Rolu
Son illərdə Azərbaycanda sosial sorğuların, bazar araşdırmalarının, təhsil və səhiyyə statistikalarının keyfiyyətli şəkildə aparılması üçün EÇS analizi geniş tətbiq olunur. Dövlət səviyyəsində aparılan əhali siyahıyaalınması, iqtisadi göstəricilərin təhlili, ictimai rəyin öyrənilməsi kimi proseslərdə bu göstəricinin rolu əvəzolunmazdır. Həmçinin, müəssisələr və şirkətlər məhsul çeşidləri, xidmət növləri və müştəri məmnuniyyəti üzrə qərarlarını məhz EÇS və onun yüksəkliyinə əsaslanaraq verirlər. Bu isə bir daha sübut edir ki, EÇS analizi müasir idarəetmənin və strateji planlaşdırmanın mühüm hissəsidir.
EÇS Analizinin Üstünlükləri və Məhdudiyyətləri
EÇS analizinin əsas üstünlükləri ondan ibarətdir ki, o, verilmiş məlumatlar arasında ən aktual, ən çox seçilən və ya baş verən məqamı asanlıqla aşkara çıxarır. Bu, xüsusən qərarvermə prosesində sürətli və obyektiv nəticəyə gəlmək üçün əvəzolunmazdır. EÇS analizi müxtəlif formatlı məlumatlar üçün (kvalitativ və kvantitativ) istifadə oluna bilər. Lakin, EÇS analizinin məhdudiyyətləri də var. Belə ki, bəzən topluda bir neçə fərqli dəyər eyni sayda təkrarlanırsa və ya toplu çox müxtəlifdirsə, nəticənin interpretasiyası çətinləşir. Eyni zamanda, EÇS göstəricisi məlumatların yayılma diapazonu barədə kifayət qədər məlumat vermir, yalnız ən çox rast gəlinən nöqtəni göstərir.
EÇS Analizinin Gələcək İnkişaf Perspektivləri
Günümüzdə informasiya axınının, “böyük verilənlər”in (Big Data) artdığı bir dövrdə EÇS analizinin də tətbiq dairəsi və əhəmiyyəti artmaqdadır. Yeni proqram təminatları və süni intellekt texnologiyalarının statistik analiz sahəsində tətbiqi, EÇS və digər göstəricilərin avtomatlaşdırılmış və real vaxt rejimində hesablanmasını təmin edir. Bu isə informasiya bazalarında dəqiqliyin, effektivliyin və operativliyin daha yüksək səviyyəyə çatmasına imkan verir.
EÇS analizi və EÇS yüksəkliyi müasir statistikanın, idarəetmənin və sosial tədqiqatların əsas göstəricilərindəndir. İstər dövlət, istər biznes, istərsə də təhsil və səhiyyə kimi sahələrdə qərarların düzgün və obyektiv verilməsi üçün bu göstəricilərdən istifadə edilir. EÇS göstəricisi toplu halında verilmiş məlumatlarda ən çox seçilən, ən aktual dəyəri aşkara çıxarır, EÇS yüksəkliyi isə bu dəyərin topludakı payını və təsir gücünü göstərir. Doğru və metodiki aparılmış EÇS analizi, obyektiv nəticələrin əldə olunmasında və gələcək strategiyaların qurulmasında əvəzsiz rol oynayır. Eyni zamanda, bu metodun tətbiqi yalnız statistik təhlillərlə məhdudlaşmır, gündəlik həyatda, idarəetmədə, elmi-tədqiqatlarda və sosial layihələrdə də effektiv nəticə verir. EÇS analizi həm fərdi, həm də ictimai maraqlar üçün ən aktual və praktiki alətlərdən biridir.
Ən Çox Verilən Suallar
EÇS – Ən Çox Seçilən göstəricisi – statistik topluda ən çox rast gəlinən, yəni ən çox təkrarlanan dəyərdir. Digər sözlə, mod anlayışı ilə sinonimdir və topluda hansı dəyər daha çox təkrarlanırsa, həmin dəyər EÇS hesab olunur.
EÇS yüksəkliyi ən çox seçilən dəyərin topluda neçə dəfə təkrarlanmasını göstərir. Yəni, topluda EÇS hansı dəyərdirsə, həmin dəyərin sayına EÇS yüksəkliyi deyilir. Məsələn, bir anketdə 30 nəfərdən 12-si eyni cavabı veribsə, EÇS yüksəkliyi 12-dir.
EÇS analizi əsasən sosioloji tədqiqatlarda, bazar araşdırmalarında, təhsil və səhiyyə statistikasında, eləcə də biznes və idarəetmə qərarlarında geniş tətbiq olunur. Bu metod ən çox rast gəlinən davranış və ya xüsusiyyəti müəyyənləşdirmək üçün uyğundur.
EÇS ən çox təkrarlanan dəyəri göstərir, orta aritmetik isə bütün dəyərlərin cəminin sayına bölünməsi ilə tapılır, median isə toplunun ortasında yerləşən dəyərdir. Bu göstəricilər bəzən bir-birindən fərqli nəticələr verir və kompleks analiz üçün birlikdə istifadə olunur.
Bəli, əgər topluda bir neçə fərqli dəyər eyni sayda ən çox təkrarlanırsa, bu zaman toplu polimodal (çoxmodlu) adlanır və bir neçə EÇS ola bilər.
EÇS yüksəkliyi topludakı oxşarlıqların və ya fərqliliklərin səviyyəsini göstərir. Yüksək EÇS dəyəri həmin qrupun müəyyən xüsusiyyətə üstünlük verdiyini, aşağı EÇS isə daha çox müxtəliflik və fərqlilik olduğunu göstərir.
MS Excel, SPSS, R, Python və digər statistik proqram təminatları vasitəsilə EÇS analizi və EÇS yüksəkliyinin hesablanması asanlıqla aparılır. Bu proqramlar geniş məlumat topluları üzərində işləmək üçün uyğundur.
Əgər topluda bütün dəyərlər bir-birindən fərqlidirsə və heç biri təkrarlanmırsa, bu zaman EÇS yoxdur. Eyni zamanda, çox kiçik toplularda EÇS analizi bəzən real təsəvvür yaratmaya bilər.
EÇS və onun yüksəkliyi topluda ən çox rast gəlinən dəyəri və bu dəyərin payını göstərir. Nəticələr mütləq şəkildə digər statistik göstəricilərlə birlikdə qiymətləndirilməlidir ki, obyektiv və düzgün qərar verilsin.
Azərbaycanda məlumatların effektiv idarə olunması, sosial və iqtisadi proseslərin obyektiv təhlili üçün statistik metodlara, o cümlədən EÇS analizinə ehtiyac getdikcə artır. Müxtəlif sahələrdə qərarvermə prosesinin dəqiq olması üçün EÇS analizi geniş tətbiq edilir.
