Əczaçılıq tibbin ayrılmaz hissəsi olmaqla yanaşı, insan həyatının qorunması və keyfiyyətinin yüksəldilməsi üçün ən mühüm sahələrdən biridir. Bu sahə dərmanların hazırlanması, təsnifatı, istifadəsi, saxlanması və satışını əhatə edən geniş və məsuliyyətli bir elmdir. Əczaçılıq təkcə dərman satışı ilə məhdudlaşmır, o, həm də elmi tədqiqatları, klinik təcrübələri, farmakologiyanı və səhiyyə sistemini birləşdirən mürəkkəb bir sahədir. Məhz bu səbəbdən əczaçı olmaq sadəcə aptekdə işləmək deyil, həyat və ölüm arasında duran ciddi bir peşəni icra etməkdir. Müasir dövrdə dərman sənayesinin inkişafı, əczaçılıq təhsilinin yüksəlməsi və beynəlxalq standartlara uyğunlaşması bu sahənin nə qədər strateji əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Əczaçılar həm xəstələrin sağlamlığını təmin edən, həm də həkimlərlə birgə işləyən mühüm səhiyyə iştirakçılarıdır.
Əczaçılığın tarixi inkişafı
Əczaçılığın tarixi qədim sivilizasiyalara, xüsusilə Mesopotamiya, Misir, Hindistan və Yunanıstan mədəniyyətlərinə qədər uzanır. İlk əczaçılar şamanlar, təbiblər və botanika biliciləri olmuşdur. Onlar müxtəlif bitki və təbii mənşəli maddələrdən dərmanlar hazırlayaraq, xəstəlikləri sağaltmağa çalışmışdılar. Orta əsrlərdə əczaçılıq daha sistemli hala gəlmiş, Avropa və İslam dünyasında əczaçılıq dükanları yaranmağa başlamışdır. Azərbaycanda isə əczaçılıq ənənələri qədimdən mövcud olmuş, təbiblər və loğmanlar vasitəsilə xalq təbabəti ilə yanaşı, farmakologiyanın əsasları da inkişaf etdirilmişdir. XIX və XX əsrlərdə əczaçılıq elmi sahəyə çevrilmiş, universitetlərdə ayrıca fakültə kimi tədris olunmağa başlamışdır.
Əczaçılığın əsas funksiyaları
Əczaçılığın əsas vəzifələri arasında dərman vasitələrinin tərkibinin öyrənilməsi, yeni dərmanların hazırlanması, klinik sınaqların aparılması, dərman istehsalı, dərmanların saxlanma şəraiti, dozaların müəyyən edilməsi və düzgün istifadənin təşkili yer alır. Əczaçı dərmanları yalnız satmır, o, həm də onların təyinatını izah edir, istifadəsi zamanı ehtiyatlılıq qaydalarını qeyd edir, əks-təsirləri haqqında məlumat verir. Bundan əlavə, əczaçılar klinik fəaliyyətlərdə də iştirak edə bilər, həkimlərlə məsləhətləşərək xəstəyə uyğun dərman terapiyasını planlaya bilərlər. Bu səbəbdən əczaçılar səhiyyə komandasında həkim və tibb bacıları ilə yanaşı, bərabər məsuliyyət daşıyır.
Əczaçılıq təhsili və ixtisaslaşma
Əczaçı olmaq üçün universitet səviyyəsində xüsusi təhsil almaq tələb olunur. Azərbaycanda bu sahə üzrə əsas ali təhsil müəssisəsi Azərbaycan Tibb Universitetidir. Əczaçılıq fakültəsində tədris olunan fənlər arasında farmakologiya, farmasevtik kimya, biokimya, toksikologiya, klinik əczaçılıq və digər sahələr yer alır. Təhsil müddəti adətən 5 ildir və təcrübə proqramları ilə müşayiət olunur. Təhsilini başa vuran məzunlar dövlət imtahanı verərək diplom alır və rəsmi olaraq əczaçı kimi fəaliyyət göstərə bilirlər. Bundan əlavə, magistratura və doktorantura pillələri ilə ixtisaslaşma dərinləşdirilə bilər. Əczaçı ixtisaslaşaraq klinik əczaçı, sənaye əczaçısı, dərman tədqiqatçısı, toksikoloq və ya farmakoekonomist kimi fəaliyyət göstərə bilər.
Əczaçılıqda etik məsuliyyət və peşə prinsipləri
Əczaçılıq yüksək etik standartlar tələb edən bir peşədir. Əczaçı xəstənin vəziyyətindən, müalicə prosesindən xəbərdar olur və aldığı məlumatları məxfi saxlamalıdır. O, yalnız tibbi baxımdan təsdiqlənmiş və dövlət tərəfindən icazə verilmiş dərmanları təqdim etməlidir. Hər bir əczaçı peşəsində dürüst, vicdanlı, xəstənin rifahını ön planda tutan biri olmalıdır. Əgər xəstə dərmanla bağlı səhv məlumat verirsə və ya reseptsiz güclü dərman almağa çalışırsa, əczaçı buna qarşı çıxmalı və izah etməlidir. Bu prinsiplər əczaçını yalnız peşəkar deyil, həm də cəmiyyətin etibar etdiyi bir şəxsə çevirir.
Əczaçılıqda sənaye və dərman istehsalı
Əczaçılıq sənayesi hər il milyardlarla dollar dövriyyəsi olan nəhəng bir sektordur. Bu sahədə dərman preparatlarının istehsalı, qablaşdırılması, sertifikatlaşdırılması və paylanması həyata keçirilir. Azərbaycanda da yerli dərman istehsalını inkişaf etdirmək məqsədilə bir sıra əczaçılıq müəssisələri fəaliyyət göstərir. Onlar həm daxili tələbatı ödəməyə çalışır, həm də ixrac imkanları yaradır. Sənaye əczaçılığı yalnız istehsal prosesi ilə məhdudlaşmır, həm də elmi tədqiqatlar, laborator analizlər və keyfiyyətə nəzarət kimi sahələri əhatə edir. Müasir dərman zavodlarında çalışan əczaçılar yalnız texniki biliklə deyil, həm də yüksək intizam və məsuliyyətlə hərəkət etməlidir.
Əczaçılıqda tədqiqat və innovasiyalar
Əczaçılıq elmi daim inkişaf edən və yeni biliklərin tətbiqini tələb edən sahədir. Yeni dərman molekullarının hazırlanması, biotexnoloji dərmanlar, gen terapiyası, nanodərmanlar və fərdiləşdirilmiş tibbi preparatlar sahəsində son illərdə əhəmiyyətli yeniliklər baş vermişdir. Əczaçı-alimlər tibbi ehtiyacları qarşılayacaq daha effektiv və daha az yan təsirli dərmanlar üzərində çalışır. Kliniki tədqiqatlar, molekulyar farmakologiya, bioekvivalentlik sınaqları bu sahənin aparıcı tədqiqat istiqamətlərindəndir. Azərbaycanda da bu sahədə tədqiqatların təşviqi üçün müxtəlif elmi mərkəzlər fəaliyyət göstərir.
Əczaçılığın ictimai rolu və pandemiya dövründə əhəmiyyəti
Əczaçılıq sahəsinin cəmiyyətin sağlamlığı üçün nə qədər vacib olduğunu xüsusilə pandemiya dövründə görmək mümkün oldu. COVID-19 pandemiyası zamanı əczaçılar ön cəbhədə çalışan səhiyyə işçiləri sırasında yer aldı. Onlar əhalini maarifləndirdi, qoruyucu vasitələrin paylanmasında iştirak etdi, reseptli və reseptsiz dərmanlara nəzarət etdi, xəstələrə düzgün dərman istifadəsi barədə məlumat verdi. Bu dövrdə əczaçılığın strateji əhəmiyyət kəsb etdiyi bir daha sübut olundu. Eyni zamanda, pandemiya dərman çatışmazlığı, logistik problemlər, yan təsirlərlə bağlı informasiya axını və saxta dərmanların yayılması kimi çağırışları da ortaya qoydu.
Əczaçıların gündəlik işi və peşə reallıqları
Əczaçılar təkcə dərman təhvil verməklə işini başa çatdırmır. Onlar reseptlərin yoxlanılması, dərman qarşılıqlı təsirlərinin nəzərdən keçirilməsi, stokun idarə olunması, temperatur və saxlama şəraitinə nəzarət, xəstələrin məsləhətləndirilməsi və tibbi sığorta sistemləri ilə işləmək kimi bir çox məsuliyyət daşıyırlar. Aptek əczaçısı, xəstəxana əczaçısı, klinik əczaçı və sənaye əczaçısı kimi fərqli istiqamətlərdə çalışan bu mütəxəssislər hər biri öz sahəsində insanlara yardım etmək, səhvlərin qarşısını almaq və həyat keyfiyyətini artırmaq üçün çalışırlar.
Azərbaycanda əczaçılığın hüquqi tənzimlənməsi
Əczaçılıq fəaliyyəti Azərbaycanda Səhiyyə Nazirliyi və digər müvafiq qurumlar tərəfindən ciddi şəkildə nəzarətdə saxlanılır. Dərman vasitələrinin qeydiyyatı, apteklərin lisenziyalaşdırılması, resept siyasəti, dərmanların keyfiyyətinə nəzarət qanunvericiliklə tənzimlənir. Eyni zamanda, ölkədə dərmanların orijinallığı və istifadəyə yararlılığı ilə bağlı Dövlət Analitik Ekspertiza Mərkəzi fəaliyyət göstərir. Əczaçılıq sahəsində çalışanlar üçün davamlı təhsil proqramları, etik davranış kodeksləri və peşəkar sertifikatlaşdırma mexanizmləri də nəzərdə tutulmuşdur.
Əczaçılıq həyatı qoruyan, insan sağlamlığına birbaşa təsir edən, etik dəyərlərə və dəqiq elmi biliklərə əsaslanan şərəfli və məsuliyyətli bir peşədir. Bu sahədə çalışan hər bir şəxs həm tibb işçisi, həm alim, həm də insanlıq xidmətçisidir. Əczaçılıq elm, sənət və xidmətin birləşdiyi nadir sahələrdən biridir. Bu peşənin cəmiyyət üçün əhəmiyyəti təkcə dərman təminatı ilə deyil, həm də maarifləndirmə, müalicəyə dəstək və səhvlərin qarşısını almaqla ölçülür. Gələcəkdə əczaçılığın daha da inkişaf etməsi, yeni texnologiyaların tətbiqi və peşəkar kadrların hazırlanması ilə bu sahə cəmiyyətin dayanıqlı sağlamlıq sisteminin vacib təməl daşı olaraq qalacaq.
Ən Çox Verilən Suallar
Əczaçılıq dərmanların hazırlanması, tərkibi, istifadəsi və saxlanılması ilə məşğul olan elm və peşə sahəsidir. O, həm tibbi, həm də elmi aspektlərə malikdir.
Əczaçı olmaq üçün ali təhsil – yəni əczaçılıq fakültəsini bitirmək və dövlət imtahanından keçmək lazımdır. Azərbaycanda bu sahədə əsas təhsil ocağı Azərbaycan Tibb Universitetidir.
Xeyr, əczaçı təkcə dərman təqdim etmir. O, eyni zamanda pasiyenti maarifləndirir, dərmanın düzgün istifadəsini izah edir və əks təsirlər barədə xəbərdarlıq edir.
Əczaçılar həkimlərlə birgə pasiyentin müalicə planında iştirak edə bilər, dərman qarşılıqlı təsirlərinə nəzarət edir və dərman terapiyasını təkmilləşdirir.
Klinik əczaçı xəstəxanada həkimlərlə birbaşa işləyir və müalicə prosesinə dərindən qoşulur, aptek əczaçısı isə daha çox dərman təchizatı və məsləhətləndirmə ilə məşğuldur.
Əczaçı apteklərdə, xəstəxanalarda, dərman istehsalatında, elmi laboratoriyalarda və dərman agentliklərində çalışa bilər.
Dürüstlük, məxfiliyin qorunması, pasiyent rifahına önəm verilməsi və yalnız təsdiqlənmiş dərmanların təqdim olunması əsas prinsiplərdir.
Əsas bakalavr təhsili 5 ildir. İxtisaslaşma və magistratura ilə bu müddət artırıla bilər.
Əczaçılıq fəaliyyəti dövlət tərəfindən lisenziyalaşdırılır, dərmanlar qeydiyyata alınır və müvafiq qanunvericilik aktları ilə tənzimlənir.
Əczaçılar pasiyentin düzgün dərman istifadəsini təmin edir, səhiyyə sisteminin güvənli olmasına dəstək verir və ictimai sağlamlığın qorunmasında mühüm rol oynayır.
