“Ədabaz” sözü Azərbaycan dilində uzun illərdir istifadə olunan, mənfi çalarda işlədilən bir anlayışdır. Bu sözün kökü “ədəb” sözünə bağlıdır. “Ədəb” ərəb mənşəli olub, ədəb qaydaları, gözəl davranışlar, nəzakət və əxlaqla əlaqəli anlamlar daşıyır. Lakin bu sözə “baz” şəkilçisinin əlavə olunması, onun mənasını dəyişdirərək “göstəriş üçün ədəbli görünən”, “özünü çox mədəni, çox bilikli və ya tərbiyəli göstərən” mənasında işlədilməsinə səbəb olmuşdur. Bu cür ifadə təkcə davranış deyil, həm də xarici görünüş, danışıq tərzi və sosial münasibətlərdə özünü aparmaq manerası ilə də bağlıdır.
Ədəbi dilin, xüsusilə xalq arasında işlədilən ifadələrin tarixinə nəzər yetirdikdə, “ədabaz” kimi sözlər ictimai münasibətlərdə müəyyən tipləri təsvir etmək üçün formalaşmışdır. Bu, bir növ sosial tənqid funksiyası daşıyır. İnsanlar arasında süni davranış sərgiləyən, səmimi olmayan, hərəkətləri ilə diqqət çəkməyə çalışan şəxslərə yönəlik bu tip etiketlər, ictimai ədalətin və davranış normalarının qorunmasında təsirli olub.
Ədabazlığın psixoloji əsasları
Ədabaz davranışların arxasında psixoloji motivlər dayanır. Belə insanlar tez-tez özünüqiymətləndirmə problemi yaşayır, başqaları tərəfindən bəyənilmək, diqqət çəkmək və üstün görünmək ehtiyacı hiss edirlər. Bu davranış forması, xüsusilə özgüvən çatışmazlığı, uşaqlıqda qəbul olunmama travmaları və ya sosial təcrid kimi halların nəticəsində inkişaf edə bilər. Ədabaz insanlar çox zaman daxildə hiss etdikləri boşluğu kompensasiya etmək məqsədilə özlərini süni şəkildə təqdim edirlər.
Psixologiyada bu davranış forması “kompensator mexanizm” adlandırılır. Yəni insan özünü olduğu kimi qəbul etməkdə çətinlik çəkir və bu səbəbdən özünü daha üstün, daha bilikli və ya daha mədəni göstərməklə əslində başqalarının deyil, özünün gözündə öz dəyərini artırmağa çalışır.
Cəmiyyətdə ədabazlara münasibət
Ədabaz insanlar cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmır. İlk baxışda bu cür şəxslər diqqətçəkici, nəzakətli, hətta cazibədar görünə bilərlər. Lakin zaman keçdikcə onların davranışlarında təbiilik çatışmazlığı, səmimiyyət yoxluğu və qeyri-real özünü təqdim etmə halları ortaya çıxır. Bu isə sosial çevrədə narahatlıq yaradır, insanlar arasında inamsızlığa səbəb olur.
Azərbaycan cəmiyyətində xüsusilə səmimiyyət və təvazökarlıq yüksək dəyər hesab olunur. Bu baxımdan, ədabaz davranışlar tez bir zamanda fərq edilir və tənqidə məruz qalır. İnsanlar belə şəxslərlə məsafəli münasibət saxlayır, onlara ehtiyatla yanaşırlar. Bu da bir növ sosial özünütənzimləmə mexanizmi kimi işləyir.
Ədabazlıq və sosial media davranışları
Son illərdə sosial media platformalarının yayılması ilə ədabazlıq yeni formada özünü büruzə verməyə başlayıb. İnsanlar, xüsusilə gənclər, bu platformalarda özlərini olduğundan daha mükəmməl, daha gözəl, daha uğurlu göstərməyə can atırlar. Bu, yeni dövrün “rəqəmsal ədabazlığı” kimi də xarakterizə oluna bilər.
Profil şəkilləri, paylaşımlar, statuslar, süni estetik görüntülər, qeyri-real həyat tərzi təsvirləri çox vaxt insanların daxili narahatlıqlarının, qəbul olunma ehtiyaclarının əlamətidir. Bu tip davranışlar təkcə fərdi psixologiyanı deyil, həm də cəmiyyətin ümumi davranış normalarını dəyişməyə başlayır. Beləliklə, “ədabazlıq” anlayışı təkcə real həyatda deyil, virtual məkanda da genişlənmiş olur.
Ədabazlıq və dil üslubu
Ədabazlıq təkcə davranış və görünüşlə deyil, eyni zamanda nitq tərzi ilə də əlaqəlidir. Belə insanlar çox zaman süni, kitabdan çıxmış, xalqdan uzaq, bəzən də anlaşılmaz söz və ifadələrdən istifadə edirlər. Məqsəd isə danışığa süni mədəni çalar vermək, özünü digərlərindən daha bilikli göstərməkdir.
Bu tip üslub cəmiyyətin ümumi danışıq mədəniyyətindən kənara çıxaraq süni təəssürat yaradır. Həqiqətən intellektual səviyyə ilə ədabazlıq arasındakı fərqi ayırd etmək mümkündür. Ağıllı insan bildiyini təvazökar şəkildə təqdim edir, ədabaz isə bildiyini deyil, göstərmək istədiyini qabardır.
Ədabazlıq və ədəbiyyat
Azərbaycan ədəbiyyatında ədabaz tiplər tez-tez satira və yumor vasitəsilə təsvir olunub. Molla Nəsrəddin jurnalı və onun davamçıları bu cür süni davranışları tənqid etməklə cəmiyyətin özünü tanımasına xidmət etmişlər. Ədabaz insanlar, təkəbbürlü məmurlar, özünü böyük göstərən riyakar ziyalılar və s. obrazlar bu ədəbi nümunələrdə geniş yer alıb.
Ədəbi tənqidin əsas hədəflərindən biri də məhz bu cür insanları ifşa etmək, oxucunun diqqətini səmimiyyətin və təbiiliyin önəminə çəkmək olub. Bu baxımdan ədabazlıq təkcə bir davranış deyil, həm də bir ədəbi-tarixi fenomen kimi dəyərləndirilə bilər.
Ədabazlıq və qadın-kişi münasibətləri
Ədabaz davranışlar bəzi hallarda qadın və kişi münasibətlərində də özünü göstərir. Bəzən bir şəxs qarşı cinsin diqqətini çəkmək üçün olduğundan fərqli görünməyə çalışır: süni davranışlar, bəzək-düzək, təqlidçi danışıq tərzi və s. Bu tip münasibətlərdə səmimiyyət olmadığından, əlaqələr də tez bir zamanda pozula bilir.
Təəssüf ki, bəzi hallarda ədabazlıq sevgini və dostluğu maskalaya bilir. İnsanlar bir-birini tanımadan əvvəl qarşı tərəfin yaratdığı saxta obrazlara inanır, nəticədə isə məyusluq yaşayırlar. Bu da münasibətlərin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir.
Ədabazlıq və təhsil mühiti
Təhsil müəssisələrində, xüsusilə müəllim və tələbələr arasında da ədabazlıq halları rast gəlinir. Müəllimlər arasında özünü yüksək təbəqədən göstərən, tələbələrlə qeyri-səmimi ünsiyyət quran şəxslər olduğu kimi, tələbələr də bəzən bilik səviyyəsini olduğundan yüksək təqdim etmək istəyirlər. Bu cür hallar akademik dürüstlüyə ziddir və tədris mühitində sağlam rəqabəti pozur.
Eyni zamanda, ədabazlıq bəzən təhsil proqramlarının təqdimatında da özünü göstərir: nəzəriyyəni praktikadan üstün tutan, gerçək həyatla əlaqəsi zəif olan dərslər və materiallar da süni intellektualizm yaradır və tələbələrin real həyat bacarıqları formalaşmır.
Ədabazlıq və ailə tərbiyəsi
Ədabazlıq davranışları uşaqlıqdan formalaşır. Valideynlər, əgər övladlarına təkəbbürlü, özünü bəyənən, başqalarını aşağılayan davranışlar nümunə göstərirlərsə, həmin uşaqlarda da bu xüsusiyyətlər inkişaf edir. Ailə tərbiyəsində səmimiyyət, təvazökarlıq, sadəlik və dürüstlük əsas olmalıdır. Əks halda, övladlar gələcəkdə sosial mühitdə qəbul olunmaqda çətinlik çəkə bilər.
Məsələn, bir valideyn övladına daim “sən hamıdan yaxşısan” mesajını verir, ancaq onu sosial münasibətlərə hazırlamırsa, bu uşaq gələcəkdə tənqid və rəqabətə dözümsüz olur, bunun əvəzində isə özünü süni şəkildə təqdim etməyə başlayır.
Ədabazlığın qarşısının alınması yolları
Ədabaz davranışların qarşısını almaq üçün birinci növbədə özünüdərk və özünü tənqid qabiliyyəti formalaşmalıdır. İnsan özünü olduğu kimi qəbul etməli, zəif və güclü tərəflərini tanımalıdır. Təhsildə, ailədə və ictimai mühitdə səmimiyyət təşviq edilməli, özünü süni şəkildə təqdim etməyin əvəzinə, təbii davranışlara dəyər verilməlidir.
Ən əsası isə, gənc nəslə səmimiyyətin, əməksevərliyin və dürüstlüyün əhəmiyyəti aşılansa, gələcək nəsillər ədabazlıq kimi mənfi sosial davranışlardan uzaq yetişərlər.
Ədabazlıq, sadəcə bir sözdən ibarət deyil. Bu, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində rast gəlinən, süni görünüş və davranış forması ilə xarakterizə olunan mənfi bir tendensiyadır. Ədabaz insanlar çox zaman özlərini olduqlarından daha yaxşı göstərməyə çalışırlar, lakin bu davranış uzunmüddətli münasibətlərdə inamsızlıq yaradır, səmimiyyəti zədələyir. Sosial medianın da təsiri ilə ədabazlıq daha geniş yayılıb, lakin səmimi davranışlar və təvazökarlıq hələ də cəmiyyətimizin əsas dəyərlərindəndir. Ədabazlığa qarşı mübarizə şəxsi tərbiyədən, ailə mühitindən və təhsildən başlamalıdır. Hər bir fərd özünə qarşı dürüst olduqda, cəmiyyət də daha sağlam və etibarlı bir məkana çevrilər.
Ən çox verilən suallar
Ədabaz, özünü süni şəkildə mədəni, tərbiyəli və bilikli göstərən, əslində isə səmimi olmayan bir insan tipidir. Bu söz tənqidi məna daşıyır.
Ədabazlıq çox vaxt özgüvən əksikliyi, qəbul olunmaq ehtiyacı və ya başqalarının diqqətini çəkmək istəyi ilə əlaqələndirilir. İnsan özünü olduğu kimi bəyənmədikdə, başqalarının gözündə ideal görünməyə çalışır.
Təvazökar insan səmimi və sadə davranır, özünü olduğu kimi təqdim edir. Ədabaz isə süni şəkildə təəssürat yaratmağa çalışır və özünü süni şəkildə üstün göstərir.
Bəzi hallarda ədabazlıq özgüvən problemləri, uşaqlıq travmaları və sosial qorxularla əlaqəli psixoloji davranış pozuntusu ola bilər.
Azərbaycan cəmiyyətində ədabaz davranışlar birmənalı qarşılanmır. Belə insanlar tez bir zamanda tanınır və etibarsız sayılır.
Qətiyyən deyil. Intellektual insan biliklərini paylaşır, amma bunu təvazökarcasına edir. Ədabaz isə biliyi olsun-olmasın, özünü göstərmək üçün davranır.
Tərbiyə daxildən gələn, səmimi və davamlı bir davranışdır. Ədabazlıq isə zahiri və süni, bəzən isə müvəqqəti bir təsirdir.
Profil şəkillərində, paylaşımlarda, süni estetikaya meyillə, qeyri-real həyat nümayişləri ilə ədabazlıq sosial şəbəkələrdə geniş yayılıb.
Valideynlərin davranışları, sosial tərbiyə, təqlid və mühitin təsiri ilə uşaqlarda özünü süni təqdim etmə vərdişləri inkişaf edə bilər.
Səmimiyyətin, özünü olduğu kimi qəbul etməyin, təvazökarlığın təşviqi, ailədə və məktəbdə dürüstlük prinsiplərinin gücləndirilməsi ilə qarşısını almaq mümkündür.
