Azərbaycan ədliyyə sisteminin müstəqil fəaliyyəti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dönəmində başlamışdır. Şərqin ilk demokratik dövləti olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində ədliyyə sahəsinə xüsusi diqqət verilmiş, Ədliyyə Nazirliyi ölkənin yaradıldığı gün – 1918-ci il mayın 28-də təsis edilmişdir. Həmin il noyabrın 14-də Məhkəmə Palatasının Əsasnaməsi, 22-də isə Nazirliyin Əsasnaməsi qəbul edilmiş, məhkəmə və ədliyyə orqanlarının fəaliyyəti istiqamətində normativ aktlar hazırlanmışdır. 1920-ci ildə sovet işğalı başlandıqdan sonra bu nazirlik ləğv edilərək Xalq Ədliyyə Komissarlığı yaradılmış, sonra 1930-cu ildə funksiyaları digər dövlət orqanlarına bölüşdürülmüşdür. 1937-ci ildə komissarlığın yenidən təşkili baş vermiş, ədliyyə orqanlarının mərkəzləşdirilməsi yenidən həyata keçirilmişdir.
1970-ci il oktyabrın 27-də Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qərarı ilə Ədliyyə Nazirliyi sabit şəkildə bərpa edilmiş, məhkəmə orqanlarının təşkilati rəhbərliyi və penitensiar işlər nazirliyə həvalə olunmuşdur. 1991-ci ildə müstəqillik bərpa olunandan sonra ulu öndər Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında ədliyyə sahəsində ardıcıl islahatlar aparılmış, nazirliyin səlahiyyətləri genişləndirilmişdir. 2000-ci ilin noyabrında Heydər Əliyevin fərmanı ilə Nazirliyin ilk Əsasnaməsi təsdiq edilmiş, 22 noyabr ədliyyə işçilərinin peşə bayramı günü elan edilmişdir. 2006-cı il aprelin 18-də İlham Əliyev tərəfindən imzalanmış Fərmanla yeni Əsasnamə qəbul olunaraq Nazirliyin hüquq-mühafizə orqanı statusu təsbit edilmişdir. Bu tarixdən sonra Nazirlikdə struktur və səlahiyyətlər təkmilləşdirilmiş, ədliyyə sistemində rəqəmsallaşma prosesləri sürətləndirilmişdir.
Ədliyyə Nazirliyinin fəaliyyətinin hüquqi əsası Konstitusiya, qanunlar və Azərbaycan Respublikasının qəbul etdiyi beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir. Nazirliyin normativ-hüquqi bazası Prezident Fərman və sərəncamları, Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları ilə tamamlanır. Məsələn, 2006-cı il 18 aprel tarixli Prezident Fərmanı ilə “Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyi haqqında Əsasnamə” təsdiq edilmişdir. Bu əsasnamədə Nazirlik ədliyyə sahəsində dövlət siyasətini həyata keçirən, hüquq-mühafizə orqanı statusu olan mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı kimi müəyyən edilmişdir. Əsasnamədə qeyd olunur ki, Nazirlik öz fəaliyyətində Konstitusiya, qanunlar, Prezidentin fərman və sərəncamlarını, Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarını, həmçinin Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələri rəhbər tutur. Nazirlik hüquqi siyasətin formalaşdırılması və tətbiqi məqsədilə həm yeni qanun layihələri hazırlayır, həm də mövcud qanunvericiliyi beynəlxalq öhdəliklərə uyğunlaşdırır.
Nazirliyin rəhbərliyi nazir və bir neçə nazir müavinindən ibarətdir. Onlardan biri eyni zamanda Penitensiar Xidmətin rəisidir. Nazirliyin Aparatında bir sıra baş idarə və idarələr fəaliyyət göstərir. Bunlar arasında Strateji planlaşdırma və monitorinq, Qanunvericilik, Notariat-qeydiyyat və reyestr, İcra xidməti, Probasiya xidməti, Beynəlxalq əməkdaşlıq, Bələdiyyələrlə iş, Cəzaların icrasına nəzarət, İstintaq, İnsan resursları, Sənəd dövriyyəsi və vətəndaş müraciətləri, Rəqəmsallaşma və innovasiyalar, Maliyyə və Təminat, eləcə də Mətbuat xidməti vardır. Nazirliyin strukturuna daxil olan müstəqil orqan və təşkilatlar da mövcuddur. Bunlar Penitensiar Xidmət, Ədliyyə Akademiyası, Məhkəmə Ekspertizası Mərkəzi, Tibb Baş İdarəsi və ölkənin regionlarında fəaliyyət göstərən yerli ədliyyə idarələridir. Bu qurumlar Nazirliyin müəyyən etdiyi siyasətə uyğun olaraq ədliyyə və məhkəmə sistemində müvafiq funksiyaları yerinə yetirir.
Ədliyyə Nazirliyi ədliyyə sahəsində dövlət siyasətinin həyata keçirilməsi və hüquqi tənzimləmənin təmin edilməsi ilə məşğul olur. Nazirlik ədliyyə islahatlarını təşkil edir, müvafiq dövlət proqramları hazırlayır və qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsi sahəsində təkliflər verir. O, mövcud normativ hüquqi aktların yeni qanunlara uyğunlaşdırılması üçün təhlillər aparır, hüquqi ekspertizalar həyata keçirir və qanun layihələri hazırlayır. Nazirlik həmçinin bütün qəbul olunmuş qanunların və digər normativ aktların dövlət reyestrini saxlayır, onlayn yayımlanmasını təmin edir. Nazirliyin nəzarətində notariat, vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının qeydiyyatı və hüquqi şəxslərin dövlət reyestri də yerləşir; bu sahələrdə vəziyyət daim monitorinq edilir və keyfiyyətin yüksəldilməsi üçün tədbirlər görülür.
Nazirlik məhkəmələrin maddi-texniki təminatını həyata keçirir, hakimlərin əmək və sosial hüquqlarını qoruyur, məhkəmə qərarlarının və digər icra sənədlərinin icrasını təşkil edir. Məhkəmə qərarlarının icrası üzrə Azərbaycanda yerli icra qurumları fəaliyyət göstərir ki, onlar mülki, iqtisadi və inzibati işlərdə verilmiş qərarların icrasını, məhkəmə əmrlərinin həyata keçirilməsini təmin edirlər. Penitensiar sistemə nəzarət və cəzaların icrası Nazirliyin səlahiyyətindədir – azadlıqdan məhrumetmə və məhdudlaşdırılması cəzaları, həmçinin şərti cəzaların icrası Penitensiar Xidmət vasitəsilə həyata keçirilir. Nazirlik əhalinin hüquqlarını müdafiə edir, vətəndaşların müraciətlərinə baxır, ibtidai araşdırma funksiyasını icra edir, inzibati xətalar üzrə işlərə baxır və məhkəmə ekspertizası aparır. Eyni zamanda, nazirlik kadr hazırlığı və hüquqi maarifləndirmə işini təşkil edir, qanunvericiliyin təbliği və kütləvi informasiya vasitələrində təbliğat kampaniyaları aparır. Nazirliyin rəsmən müəyyən olunmuş öhdəlikləri çərçivəsində beynəlxalq müqavilələrin həyata keçirilməsinə dəstək verilməsi, eləcə də digər ölkələrlə hüquqi yardımlaşma işlərini koordinasiya etmək vacib vəzifələrindəndir.
Alt sahələr: Məhkəmə icrası, Penitensiar Xidmət, Notariat, Qeydiyyat və Probasiya xidməti
- Məhkəmə icrası: Yerli icra qurumları məhkəmələrin mülki, iqtisadi və inzibati işlər üzrə verdiyi qərarların icrasını təmin edir. Onlar məhkəmə əmrlərini, hökmləri və icra sənədlərini qanunvericiliyə uyğun olaraq yerinə yetirir.
- Penitensiar xidmət: Azadlıqdan məhrumetmə (həbs) cəzasının, habelə müvəqqəti həbsin icrası Penitensiar Xidmət vasitəsilə həyata keçirilir. Bu qurum məhkumların mühafizəsi və müşayiətinin təmin edilməsi, əməliyyat-axtarış işlərinin təşkil olunması, eləcə də məhkumların sosial-psixoloji reabilitasiyasına dəstək verilməsini təmin edir.
- Notariat və qeydiyyat: Nazirlik notariat fəaliyyətinə və vətəndaşlıq vəziyyəti aktlarının (doğum, nikah və s.) icrasına, o cümlədən hüquqi şəxslərin dövlət qeydiyyatına nəzarət edir. Qanunvericiliyə uyğun olaraq, notariat xidmətlərinin keyfiyyəti təhlil edilir və mühüm nəzarət tədbirləri həyata keçirilir.
- Probasiya xidməti: Probasiya Xidməti qeyri-azadlıq cəzalarının – cərimə, idarəetmə hüququndan məhrumetmə, ictimai işlər, islah işi, azadlığın məhdudlaşdırılması və s. – icrasını təşkil edir. Eyni zamanda, şərti cəzaya məhkum olunmuş şəxslər, cəzanın çəkilməsinin təxirə salınması və tibbi xarakterli məcburi tədbir qərarı çıxarılan şəxslər üzərində probasiya nəzarəti həyata keçirir. Bu nəzarətə yeni cinayətlərin törədilməsinin profilaktikası da daxil olmaqla müxtəlif sosial-psixoloji və hüquqi tədbirlər daxildir.
Ədliyyə Nazirliyində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqi xüsusi önəm daşıyır. Nazirliyin «Rəqəmsallaşma və innovasiyalar» idarəsi ədliyyə və məhkəmə sahəsində informasiya texnologiyalarının inkişafına, e-xidmətlərin qurulmasına, nazirliyin əsas və ehtiyat məlumat mərkəzlərinin işinin təşkili və informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə cavabdehdir. Nazirlik vətəndaşlar üçün bir sıra elektron xidmətlər də təqdim edib. Məsələn, “Hüquqi aktların vahid elektron bazası”nın (e-qanun.az) mobil versiyası və “Mobil Notariat” tətbiqi hazırda yüz minlərlə istifadəçiyə hüquqi aktlara və notariat xidmətlərinə asan çıxış imkanı yaradır. 2019-cu ilin noyabrında keçirilmiş təqdimatda ictimai işlərin icrasına elektron nəzarət, mobil məhkəmə konsepti, elektron etibarnamə platforması və “MyGov” portalının imkanları kimi bir sıra innovativ həllər diqqətə çatdırılmışdır. Nazirliyin rəqəmsal transformasiya strategiyasının prioritetləri arasında məhkəmə sənədlərinin vahid elektron reyestri, onlayn icra subyektləri üçün hərrac sistemləri və digər elektron xidmətlərin genişləndirilməsi yer alır.
Ədliyyə Nazirliyi beynəlxalq hüquq sahəsində fəal iştirak edir. Nazirlik Azərbaycan Respublikası adından digər ölkələrlə cinayət və mülki hüquqi yardım, ekstradisiya, məhkumların verilməsi və s. haqqında ikitərəfli müqavilələr bağlayır. Hazırda Türkiyə, Rusiya, Gürcüstan, Çin və digər 20-dən çox ölkə ilə bu cür razılaşmalar mövcuddur. Ümumilikdə 22 ölkənin Ədliyyə Nazirliyi ilə əməkdaşlıq sənədləri imzalanıb. Nazirlik həmçinin BMT, Avropa Şurası, Avropa Komissiyası, ATƏT, Dünya Bankı və digər beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edir. Bu əməkdaşlıq çərçivəsində son illərdə 167 əcnəbi məhkumun ölkəyə təhvil verilməsi, həmçinin 240 soydaşımızın xaricdən Azərbaycana gətirilməsi təmin olunmuşdur. Belə tədbirlər məhkumların hüquqlarının qorunması və humanist prinsiplər baxımından böyük əhəmiyyət daşıyır. Dövlətimizin üzv olduğu beynəlxalq konvensiyalar – məsələn, Avropa Şurasının Humanitar konvensiyaları – çərçivəsində bu cür mübadilə hüquqi yardım sahəsində öhdəlikləri əks etdirir.
Hüquqi islahatlar və yeni təşəbbüslər
Ədliyyə Nazirliyi qanunvericiliyin təkmilləşdirilməsində daima aktiv iştirak edir. Nazirlik qüvvədə olan qanunvericiliyin yeni qəbul olunmuş aktlara uyğunlaşdırılması, layihələrə hüquqi ekspertizanın aparılması və hüquqi rəylərin hazırlanması işlərini həyata keçirir. Nazirliyin məlumatına görə, son illərdə bir il ərzində 1500-dən çox yeni qanun layihəsi hazırlanmış və 1600-dən artıq akt ekspertizadan keçirilmişdir. Bu layihələrin böyük hissəsi iqtisadi və sosial sahələr üzrə olub, insan hüquq və azadlıqlarına, hüquqi-qeyri-müəyyənliklərin aradan qaldırılmasına xüsusi diqqət yetirilərək beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırma aparılmışdır. Son illərdə “Məhkəmə-hüquq sistemində islahatların dərinləşdirilməsi” proqramının icrası ilə bir sıra mühüm qanunlar qəbul edilib. Məsələn, məhkəmə qərarlarının icrası üçün elektron hərrac sisteminin tətbiqi, məhkəmə prosesinə zəruri dəyişikliklər edilməsi, UNCİTRAL-ın modelinə uyğun yeni arbitraj qaydalarının və mülki proses Məcəlləsinə dəyişikliklərin layihələri hazırlanaraq parlamentə təqdim olunub. Eyni zamanda kiçik iddialar üzrə prosedur qaydalarının sadələşdirilməsi, məhkəmə iddialarının baxılma müddətlərinin tənzimlənməsi kimi hüquqi təşəbbüslər də həyata keçirilir.
Əhalinin hüquqi maarifləndirilməsi, ictimaiyyətlə əlaqələr və mətbuat fəaliyyəti
Nazirlik ictimaiyyətlə əlaqələrə və hüquqi maarifləndirməyə xüsusi diqqət yetirir. Əsasnaməsinə görə, Nazirlik fəaliyyətindən ictimai maraq doğuran məlumatları kütləvi informasiya vasitələrində yaymalı və sayt vasitəsilə vətəndaşlarla operativ münasibət qurmalıdır. Bu məqsədlə nazirliyin Mətbuat xidməti “Ədliyyə qəzeti” adlı qəzet və “Qanunçuluq” adlı jurnal nəşr edir. Həmçinin Nazirliyə məxsus «Ədliyyə fəaliyyəti» bölməsi vasitəsilə mətbuatda nazirliyin fəaliyyəti barədə məlumatlar paylaşılır. Nazirliyin İnsan hüquqları və ictimaiyyətlə əlaqələr idarəsi tərəfindən seminarlar, layihələr və ictimai təqdimatlar təşkil olunur. Məsələn, “Ədliyyə işçilərinin peşə bayramı” ərəfəsində keçirilmiş təqdimatda elektron xidmətlərə dair innovasiyalar, o cümlədən mobil məhkəmə, elektron etibarnamə və “MyGov” portalının tətbiqi barədə məlumat verilmişdir. Bu tədbirlər və nəşrlər geniş ictimaiyyəti hüquqi biliklərlə tanış etmək və vətəndaşlarda hüquq mədəniyyətinin yüksəlməsini təmin etmək məqsədini daşıyır.
Son illərdə Ədliyyə Nazirliyi aparıcı dövlət proqram və strategiyalarla uzlaşan bir sıra yeniliklər həyata keçirib. Müasir dövrdə nazirlik rəqəmsal texnologiyaların tətbiqinə, kütləvi onlayn xidmətlərin yaradılmasına üstünlük verir. Məsələn, 2022-ci ildə paytaxtda keçirilmiş tədbirdə nazirliyin rəqəmsal həlləri – mobil notariat, e-qanun tətbiqləri – yüksək qiymətləndirilmişdir. 2025-ci ilin may ayında nazir Fərid Əhmədov Ədliyyə Nazirliyi yanında İctimai Şuranın üzvləri ilə görüşdə ədliyyə sahəsində aparılmış islahatlar, rəqəmsallaşma istiqamətində atılan addımlar və gələcək planlar müzakirə olunmuşdur. Bu, nazirliyin qarşıdakı dövrdə də əsas məqsəd kimi elektron xidmətlərin genişləndirilməsi, məhkəmə-proseslərinin modernləşdirilməsi və şəffaflığın artırılması üzərində işləyəcəyini göstərir. Nazirliyin gələcək hədəfləri sırasında məhkəmələrin işinin səmərəliliyinin daha da yüksəldilməsi, vətəndaşların hüquq sisteminə əlçatanlığının artırılması və beynəlxalq təcrübənin tətbiqi də yer alır.
