Əff fərmanı: Hüquqlar,Tənqidlər

Cəmiyyətin hüquqi inkişaf səviyyəsi onun humanist dəyərləri, məhkəmə və cəza sisteminin düzgün işləməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Hüquqi mexanizmlər arasında “əff fərmanı” xüsusi yer tutur. Əff aktı bir tərəfdən insan hüquqlarına hörmətin təcəssümüdür, digər tərəfdən dövlətin ali iradəsinin humanist ifadəsi kimi çıxış edir. Əff fərmanı, bir çox hallarda, azadlıqdan məhrum edilmiş vətəndaşların cəmiyyətə qayıdışını təmin edir, ailələrin sosial birliyini bərpa edir, ictimai barış mühitini gücləndirir.

Əffin hüquqi və sosial mahiyyətini anlamaq üçün, onun normativ bazasını, icra mexanizmini, beynəlxalq təcrübədəki yeri və Azərbaycanda tətbiq praktikasını ətraflı təhlil etmək zəruridir. Məqalədə əff anlayışı, hüquqi əsasları, dövlətin bu sahədəki səlahiyyətləri və əff fərmanlarının cəmiyyətə təsiri araşdırılır.

Əff nədir?

Əff — dövlət başçısının (prezidentin) səlahiyyətinə daxil olan bir hüquqi aktdır. Bu akt vasitəsilə məhkum olunmuş şəxsin cəzası tamamilə ləğv edilə, azaldıla və ya dəyişdirilə bilər. Əff fərmanı fərdi və ya kütləvi formada tətbiq edilə bilər.

Əff – hüquq sisteminin humanist alətlərindən biri olaraq, cinayət törətmiş, lakin müəyyən şərtlər daxilində düzəlmə əlamətləri göstərmiş şəxslərə ikinci bir şans verir. Əff yalnız cəzanın ləğvi demək deyil, eyni zamanda dövlətin və cəmiyyətin bərpaedici ədalət prinsipini ön plana çıxarmasıdır.

Əff və amnistiya bəzən qarışıq salınır. Halbuki, bu iki anlayış arasında mühüm fərqlər mövcuddur:

• Əff fərdi xarakter daşıyır – yalnız konkret şəxsə şamil olunur.
• Amnistiya isə ümumi xarakterlidir – müəyyən kateqoriyalı məhkumlar və ya cinayətlər üzrə tətbiq olunur.
• Əff, adətən, prezident tərəfindən verilir.
• Amnistiya isə qanunverici orqan – Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən qəbul olunur.

Bu fərqliliklər onların hüquqi və icra mexanizmlərinin də müxtəlif olmasına səbəb olur.

Əff Fərmanının Hüquqi Əsasları

Azərbaycan Respublikasında əff məsələləri bir neçə hüquqi sənədlə tənzimlənir:

• Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası – Prezidentin əfv etmə səlahiyyətini təsbit edir (Maddə 109, bənd 22).
• Cinayət Məcəlləsi – cəzanın azaldılması və ya dəyişdirilməsi mexanizmini göstərir.
• Cinayət-Prossesual Məcəllə – əff fərmanının tətbiq qaydaları izah olunur.

Əff hüququnun həyata keçirilməsi üçün məhkum və ya onun nümayəndəsi tərəfindən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Əfv Məsələləri Komissiyasına müraciət olunur. Bu müraciət Komissiya tərəfindən araşdırıldıqdan sonra tövsiyə şəklində Prezidentə təqdim olunur.

Əfv Məsələləri Komissiyasının Rolu

Əfv Komissiyası əfflə bağlı müraciətləri qiymətləndirən və Prezidentə təqdimat verən kollegial orqandır. Komissiyanın üzvləri hüquqşünaslar, ictimai xadimlər və müxtəlif sahələrdən olan nümayəndələrdən ibarət olur.

Komissiya aşağıdakı meyarlara əsasən müraciətləri nəzərdən keçirir:

• Məhkumun cinayəti törətmə səbəbi və xarakteri
• Onun cəza müddətindəki davranışı
• Maddi, ailə və sağlamlıq vəziyyəti
• Zərərçəkmiş tərəfin razılığı (lazım gəldikdə)

Azərbaycan Respublikasında Əff Fərmanlarının Tarixi

Müstəqillikdən sonra Azərbaycanda bir neçə dəfə əfv fərmanları imzalanmışdır. Xüsusilə hər il Novruz bayramı, Respublika Günü və digər əlamətdar tarixlər ərəfəsində bu fərmanlar tətbiq olunur.

Ən mühüm əff fərmanları aşağıdakılardır:

• 1995-ci il əff fərmanı – müstəqillik dövründə ilk genişmiqyaslı əff aktı
• 2003-cü il əff fərmanı – 989 nəfərin cəzası tam və ya qismən ləğv edildi
• 2018 və 2021-ci illərdə verilmiş əff fərmanları – həm humanitar, həm də siyasi baxımdan önəmli idi
• Sonuncu əff fərmanı (məsələn, 2024-cü il) – minlərlə ailənin bir araya gəlməsinə səbəb olmuşdu.

Əff fərmanları, ümumiyyətlə, hüquqi akt şəklində imzalanır və rəsmi dövlət mediasında dərc olunur.

Əffin Cəmiyyətə Təsiri

Əff fərmanları sadəcə hüquqi akt deyil, eyni zamanda sosial funksiyaya malikdir. Bu fərmanların əsas təsirləri:

• Ailə birliyinin bərpası – azadlığa buraxılan şəxslər ailələrinə qayıdır
• İctimai barış – cəmiyyətin bərpaedici ədalət prinsipini qəbul etməsi
• İkinci şans imkanı – cəza çəkmiş şəxsə yenidən inteqrasiya olunmaq imkanı
• Əmək bazarına dönüş – əfv edilmiş şəxslərin işlə təmin olunması

Lakin qeyd etmək lazımdır ki, əff olunmuş şəxslər üçün də sosial dəstək proqramları zəruridir. Onların reabilitasiyası və peşə bacarıqları ilə təmin olunması sosial siyasətin əsas istiqamətlərindən biri olmalıdır.

Əff Fərmanının Tətbiqi Proseduru

Əff fərmanının tətbiqi aşağıdakı mərhələləri əhatə edir:

1. Müraciət mərhələsi – məhkum və ya onun nümayəndəsi Prezidentə ərizə ilə müraciət edir.
2. Araşdırma mərhələsi – Əfv Komissiyası faktları və vəziyyəti qiymətləndirir.
3. Təqdimat mərhələsi – müsbət rəy olduqda təqdimat Prezidentə təqdim olunur.
4. İcra mərhələsi – Prezidentin imzası ilə əff fərmanı rəsmiləşir və aidiyyəti orqanlar tərəfindən tətbiq olunur.

Bu proses ciddi hüquqi və etik prinsiplərlə tənzimlənir, çünki əff həm hüquqi məsuliyyətdən azad edir, həm də ictimai məsuliyyət yaradır.

Əff Fərmanı ilə Əlaqədar Müzakirələr və Tənqidlər

Əff fərmanları bəzən cəmiyyətdə fikir ayrılığı yarada bilər. Bəzi hallarda əfv edilmiş şəxslərin cinayətləri cəmiyyətə mənfi təsir etmiş ola bilər. Belə hallarda ictimai ədalət prinsipi ilə dövlətin humanist siyasəti arasında balans tapmaq çətinləşə bilər.

Bununla belə, hər bir əff fərmanı fərdi əsaslara söykəndiyindən, hər bir qərar ayrıca qiymətləndirilir. Prezident tərəfindən əff edilən şəxslər barədə ictimai maraq olduqca yüksək olur və mediada geniş müzakirələrə səbəb olur.

Beynəlxalq Təcrübədə Əff

Dünyanın bir çox ölkələrində əff hüququ prezidentə və ya dövlət başçısına məxsusdur. Misal üçün:

• ABŞ-da – Prezidentin “pardon” hüququ var
• Fransada – əff Prezidentin səlahiyyətindədir
• Rusiya, Türkiyə, Almaniya – oxşar qaydalar mövcuddur

Beynəlxalq praktika göstərir ki, əff insan hüquqlarının müdafiəsi və sosial adaptasiya baxımından əhəmiyyətli bir vasitədir.

Əff fərmanı hüquqi sistemin humanistliyini nümayiş etdirən mühüm vasitələrdən biridir. Bu institut, təkcə cəzanın ləğvi ilə kifayətlənmir, eyni zamanda cəmiyyətlə məhkum arasında körpü rolunu oynayır. Əffin düzgün tətbiqi və şəffaf mexanizmlərlə idarə olunması hüquqi dövlətin təməl prinsiplərindən biridir. Bu mexanizm həm cəmiyyətin humanistləşdirilməsinə, həm də məhkumların sosial reinteqrasiyasına xidmət edir. Əff, bir dövlətin hüquqi və mənəvi məsuliyyətinin eyni anda təzahür etdiyi mühüm bir göstəricidir.

Ən Çox Verilən Suallar