Canlılar aləmində insanlar üçün həm maraq, həm də qorxu yaradan canlılardan biri ilanlardır. İlanlar arasında isə ən çox diqqət çəkən və qorxulan növlərdən biri əfi ilandır. Bu ilan növü təkcə Azərbaycanda deyil, dünyanın bir çox bölgəsində tanınır və təhlükəli hesab olunur. Əfi ilan zəhərinin güclü olması, insan orqanizminə təsirinin sürətli baş verməsi və bir çox hallarda həyati təhlükə yaratması onu xüsusi maraq obyekti edir. Təbii ekosistemlərin vacib hissəsi olan bu canlı həm tədqiqat, həm də səhiyyə sahəsində mühüm rol oynayır.
Əfi ilan həm morfoloji, həm də davranış xüsusiyyətləri baxımından digər ilan növlərindən fərqlənir. Onun unikal quruluşu, zəhər mexanizmi və yaşadığı mühitə uyğunlaşma bacarığı elmi baxımdan da çoxsaylı araşdırmalara səbəb olub. Tarix boyunca əfi ilan zəhəri dərman sənayesində, xüsusilə də nevroloji və kardioloji tədqiqatlarda istifadə edilib. Bununla yanaşı, bu növ ilanların yayılması və təhlükəliliyi ilə bağlı maarifləndirici məlumatların əhəmiyyəti getdikcə artır.
Əfi ilan nədir və zooloji təsnifatı
Əfi ilan — “Viperidae” fəsiləsinə aid olan, zəhərli və qıvrıla-qıvrıla hərəkət edən sürünənlərdən biridir. Bu ailənin nümayəndələri əsasən torpağın üst qatında yaşayır və qısaboylu, enli bədən quruluşuna malikdir. Əfi ilanların başı üçbucaq formasında olur və baş hissəsindəki zəhər vəzilərinə görə fərqlənirlər. Gözlərinin üstündə yerləşən istilik reseptorları vasitəsilə ovlarını dəqiqliklə təyin edə bilirlər. Onların dişləri boşluqlu struktura malikdir ki, bu da zəhəri dərhal qurbanın orqanizminə yeritməyə imkan verir.
Zooloji baxımdan əfi ilan “Reptilia” sinfinə, “Squamata” dəstəsinə, “Serpentes” yarımdəstəsinə və “Viperidae” ailəsinə daxildir. Bu ailənin ən geniş yayılmış növlərindən biri olan əfi ilanlar Azərbaycanda əsasən aran və dağətəyi bölgələrdə müşahidə olunur. Onlar quraq, daşlı, bitki örtüyü zəif olan ərazilərdə daha çox rast gəlinir.
Əfi ilanların görünüşü və morfoloji xüsusiyyətləri
Əfi ilanlar təxminən 60-80 sm uzunluqda olur. Bəzi hallarda bu ölçü 1 metrə qədər də çata bilər. Rəngləri əsasən qəhvəyi, boz və yaşıl çalarlarda olur, bədənləri üzərində müxtəlif naxışlar və ziqzaqlı xətlər müşahidə olunur. Bu naxışlar həm maskalanma funksiyası daşıyır, həm də növ ayırd etməsində əhəmiyyətlidir.
Baş hissəsi bədənlə aydın şəkildə ayrılan üçbucaq formasındadır. Gözləri kiçik olsa da, yaxşı görmə qabiliyyətinə malikdir. Onların ən təhlükəli morfoloji xüsusiyyəti uzun, əyilən və zəhər vəzisinə bağlı dişləridir. Zəhər dişlərinin iynə kimi iti ucu var və qurbanın dərisinə batdıqda zəhəri bədənə sürətlə yeridir.
Zəhərinin təsiri və tibbi əhəmiyyəti
Əfi ilan zəhəri kompleks tərkibli bir maddədir. Zəhərin tərkibində müxtəlif fermentlər, zülallar və toksinlər olur. Bu maddələr qurbanın qan hüceyrələrini parçalayır, sinir sisteminə təsir edir və bəzən ürək fəaliyyətini dayandıra bilir. Əfi ilan sancdıqda yaranan simptomlar arasında ağrı, şişkinlik, qızartı, başgicəllənmə, ürəkbulanma və hətta şok halları müşahidə olunur.
Zəhər eyni zamanda tibbdə istifadə olunan bəzi dərmanların hazırlanmasında da istifadə edilir. Əfi ilan zəhərinin müəyyən dozalarda sinir uclarına təsiri neyroloji xəstəliklərdə, o cümlədən epilepsiya, Parkinson və digər xəstəliklərin müalicəsində araşdırılır. Bundan əlavə, zəhər əsaslı anti-koaqulyantlar (qan durulducular) da bu növdən alınır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlar sübut edir ki, əfi ilan zəhəri dərman sənayesində gələcəkdə daha geniş istifadəyə malik olacaq.
Əfi ilanların yayılma əraziləri
Əfi ilanlar əsasən Avropa, Asiya və Afrikanın müəyyən bölgələrində yayılmışdır. Azərbaycanda bu ilanlara daha çox Quba-Xaçmaz, Şəki-Zaqatala, Qazax-Tovuz zonalarında rast gəlinir. Onlar dağətəyi ərazilərdə, quru otluqlarda, qayalıq və meşə kənarlarında yaşayırlar. Yaz aylarında və payızın əvvəllərində daha aktiv olurlar. Yayın ortalarında isə temperatur yüksək olduqda kölgəli və nisbətən sərin yerlərdə gizlənirlər.
Əfi ilanlar adətən səhər saatlarında və günəş batarkən ov axtarmağa çıxır. Gündüzün qızmar vaxtlarında isə hərəkətsiz qalırlar. Bu ilanlar həm gecə, həm də gündüz ovlana bilir, lakin əsasən günbatan saatlarında aktivlik göstərirlər.
Qidalanma vərdişləri
Əfi ilanların əsas qidaları kiçik məməlilər (siçanlar, tarla siçovulları), quş balaları, kərtənkələlər və bəzən digər sürünənlərdir. Onlar ovlarını gözləyərək qəfil hücumla yaxalayır və zəhərləyirlər. Ov öldürüldükdən sonra udularaq qidalanma baş verir. Əfi ilanlar həddindən artıq acgöz deyillər və bir ovla günlərlə kifayətlənə bilirlər.
Əfi ilan ov zamanı zəhərdən həm müdafiə, həm də ovlama məqsədilə istifadə edir. Onlar insanlara adətən hücum etmirlər, lakin özlərini təhlükədə hiss etdikdə və ya üzərinə qəfil basqı olduqda sancmağa cəhd edirlər.
Çoxalma və həyat dövrü
Əfi ilanlar yumurtasız doğan ilanlardandır, yəni onların balaları ana bədənində inkişaf edir və diri doğulur. Bu növ çoxalma üsulu ovovivipar adlanır. Bir doğumda adətən 4–12 bala dünyaya gəlir. Yeni doğulan balalar müstəqil şəkildə yaşaya bilir və ana ilə əlaqəsi olmur.
Çoxalma dövrü əsasən yaz aylarına təsadüf edir. Dişi və erkək fərdlər bu dövrdə cütləşir və növbəti ilin yazında doğuş baş verir. Əfi ilanlar vəhşi təbiətdə təxminən 10–15 il arasında yaşaya bilər.
Əfi ilanların insanlarla qarşılaşması və təhlükəsizlik tədbirləri
Əfi ilan insanlara adətən təmasda olmaq istəmir. Əgər insan ilanı görürsə, ona yaxınlaşmamaq, qorxutmaq və ya toxunmaq olmaz. Bu halda ilan müdafiə instinkti ilə dərhal sancmağa cəhd edər. İlan sancması halında dərhal həkimə müraciət edilməlidir. Zəhərli sancma hallarında tibbi yardım gecikərsə, həyat üçün təhlükə yarana bilər.
Ərazilərdə gəzinti zamanı xüsusilə yay aylarında uzunboğaz çəkmələr geyinmək, qaya və daşların altına əl salmamaq, səhra və otluqda diqqətli olmaq tövsiyə olunur. Uşaqların nəzarətsiz şəkildə bu ərazilərdə gəzməsinə icazə verilməməlidir.
Əfi ilanlarla bağlı miflər və reallıq
Əfi ilanla bağlı xalq arasında yayılan çoxsaylı mif və inanclar mövcuddur. Onlardan biri ilanların qisasçı olması, yəni özünə zərər verən insanı illər sonra tapıb öldürməsi ilə bağlıdır. Bu tamamilə əsassızdır. İlanlar instinktiv davranan canlılardır və kin saxlamırlar. Digər yanlış fikir isə onların havadan atılıb sancma bacarığına sahib olmasıdır. Əfi ilanlar yerüstü sürünənlərdir və bu cür davranışlara malik deyillər.
Digər bir mif isə ilan dərmanlarının hamısının təsirli olması ilə bağlıdır. Əslində ilan zəhərlərinə qarşı istifadə olunan serumlar yalnız xüsusi laboratoriyalarda hazırlanır və konkret növ zəhərə qarşı istifadə olunur. Hər zəhərə eyni təsir göstərən universal dərman yoxdur.
Əfi ilanların təbiətdəki rolu
Əfi ilanlar təbiət balansının qorunmasında əvəzsiz rol oynayır. Onlar siçanlar və digər zərərvericilərlə qidalanaraq əkin sahələrinin məhsuldarlığını dolayısı ilə qoruyur. Onların azalması nəticəsində zərərverici heyvanların sayı artır və bu kənd təsərrüfatına zərər vurur.
Eyni zamanda əfi ilanlar özləri də yırtıcılara yem olur. Bu səbəbdən də təbiət zəncirindəki balansın bir halqasıdır. Onların qorunması ekoloji sistemin davamlılığının vacib şərtidir.
Əfi ilanların qorunması və ekoloji balans
Bəzi ərazilərdə əfi ilanların sayı azalıb. Bunun səbəbləri sırasında yaşayış mühitinin məhv edilməsi, əhali tərəfindən məhv edilməsi və qeyri-qanuni ovlanma durur. Halbuki, bu canlılar ekosistem üçün əhəmiyyətlidir və qorunmalıdır. Azərbaycanda əfi ilanların mühafizəsi ilə bağlı tədbirlərə ehtiyac var. Ətraf mühitin qorunması, təbiətə müdaxilələrin azaldılması və maarifləndirmə bu baxımdan vacib rol oynayır.
Əfi ilan təbiətin həm təhlükəli, həm də faydalı canlılarından biridir. Onun fiziki xüsusiyyətləri, zəhərli təbiəti və təbiətdəki rolu ilə bağlı məlumatlı olmaq insanların təhlükəsizlik baxımından hazır olmasını təmin edir. Eyni zamanda, bu canlılara qarşı qorxu və nifrət yerinə, ekoloji balansdakı vacib funksiyası baxımından yanaşmaq daha doğru olar. Əfi ilanların qorunması və haqqında düzgün məlumatların yayılması həm cəmiyyətin rifahı, həm də təbiətin davamlılığı üçün vacibdir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əfi ilan zəhərli ilan növüdür, Viperidae ailəsinə aiddir və əsasən üçbucaq formalı başı, uzun zəhər dişləri və torpaq üzərində hərəkəti ilə tanınır.
Əsasən Quba, Qazax, Şəki və digər dağətəyi-quru iqlimə malik bölgələrdə yayılıb.
Zəhəri güclü təsirlidir və vaxtında tibbi yardım alınmazsa həyati təhlükə yarada bilər.
Dərhal təcili tibbi yardıma müraciət olunmalı, zədələnmiş nahiyə hərəkətsiz saxlanmalıdır.
Qurbanını zəhərləyərək hərəkətsiz hala salır və sonra udaraq yeyir.
Yox. Ana bədənində inkişaf etmiş diri balalar doğur.
Bəli. Müəyyən dozalarda tibbi preparatların hazırlanmasında istifadə olunur.
Uzunboğaz ayaqqabı geyinmək, daşların altına əl salmamaq və səssiz hərəkət etmək tövsiyə olunur.
Əsasən müdafiə məqsədi ilə sancırlar, səbəbsiz hücum etmirlər.
Zərərvericilərlə qidalanaraq kənd təsərrüfatını qoruyur və ekoloji balansda iştirak edir.
