Əfsanələr insanlığın ən qədim dövrlərindən bəri yaranan, nəsildən-nəslə ötürülən və hər bir xalqın yaddaşında dərin iz buraxan mənəvi irs nümunələridir. Bəşəriyyət tarixi boyunca insanlar dünyanı, təbiət hadisələrini, insanın mənşəyini və cəmiyyətin mənəvi əsaslarını izah etmək üçün əfsanələr yaradıb, bu hekayələri öz dillərində yaşadıb, onları gündəlik həyatlarının bir hissəsinə çeviriblər. Əfsanələr, yalnız bir nağıl və ya xalq yaradıcılığı nümunəsi olmaqla kifayətlənmir, həm də toplumun düşüncə tərzini, dünyagörüşünü, ənənə və inanc sistemini özündə ehtiva edir. Azərbaycanın zəngin folkloru da əfsanələr baxımından son dərəcə rəngarəng və dəyərlidir. Burada həm qədim türk mifologiyasının, həm islam mədəniyyətinin, həm də yerli inanc və dünyagörüşünün izlərini açıq şəkildə müşahidə etmək mümkündür. Əfsanələr yalnız uşaqlar üçün maraqlı əhvalatlar deyil, həm də cəmiyyətin kollektiv şüurunda mühüm rol oynayan, tarixi hadisələri, coğrafi məkanları və tarixi şəxsiyyətləri bəzən fərqli prizmadan təqdim edən ədəbi nümunələrdir.
Əfsanə nədir? Əfsanələrin Mahiyyəti
Əfsanə sözü kökü etibarilə ərəb dilindən gəlir və “hekayə”, “nağıl”, “uydurma”, “dastan” mənalarını verir. Ancaq əfsanənin mahiyyətinə dərindən yanaşdıqda onun yalnız uydurma bir hekayə olmadığını, müəyyən dərəcədə reallıqdan və ya tarixi hadisələrdən qaynaqlandığını görmək mümkündür. Əfsanələr, adətən, reallıq və xəyal arasında körpü rolunu oynayır. Əksər hallarda xalqın dünya haqqındakı təsəvvürləri, qorxuları, arzuları və sosial münasibətləri əfsanələrdə əks olunur. Bu səbəbdən də əfsanələr həm didaktik, həm maarifləndirici, həm də psixoloji təsir gücünə malikdir.
Əfsanələr, çox vaxt qeyri-adi hadisələrdən, möcüzələrdən, qeyri-insani gücə və ya xarakterə malik qəhrəmanlardan bəhs edir. Onların mövzusu adətən təbiət hadisələri, qədim tarixi dövrlər, müqəddəs məkanlar, şəhərlər, dağlar, göllər, bəzən isə insanlar və heyvanlar aləmi ilə bağlı olur. Əfsanələrin əsas məqsədi, insanlara nəyin yaxşı, nəyin pis olduğunu, hansı dəyərlərin qorunmalı olduğunu izah etmək, cəmiyyətin mənəvi-mədəni əsaslarını gücləndirmək və nəsillər arasında körpü rolunu oynamaqdır.
Əfsanələrin Tarixi Mmənbələri Və İnkişaf Yolu
Əfsanələrin yaranması bəşər sivilizasiyasının lap başlanğıc mərhələsinə təsadüf edir. İnsanlar ilkin çağlarda təbiət hadisələrini, ölüm və həyatın sirlərini, zaman və məkan anlayışını izah etməkdə çətinlik çəkirdi. Elm inkişaf etmədiyi üçün insanların çoxu baş verənləri fövqəltəbii güclərlə əlaqələndirirdi. Beləliklə, zaman keçdikcə insanların qorxu və arzuları, dünyagörüşləri birləşərək əfsanələr şəklində öz əksini tapdı. Tarixin bütün mərhələlərində əfsanələr formalaşıb və zaman-zaman yenilənib, mövcud dövrün mədəni, dini və ictimai reallıqlarına uyğun şəkildə dəyişib.
Azərbaycan ərazisində də əfsanələrin yaranması və inkişafı uzun yüzilliklərə, hətta minilliklərə dayanır. Qobustan qayaüstü rəsmləri, Naxçıvandakı əfsanəvi şah və şahzadə obrazları, Dədə Qorqud kitabında yer alan motivlər əfsanələrin həm yazılı, həm şifahi şəkildə nəsildən-nəslə ötürüldüyünün bariz nümunələridir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, əfsanələr, ilkin mifoloji düşüncənin, totem və animizm inancının təkamül etmiş formasıdır.
Əfsanaləlrin Əsas Növləri
Əfsanələr mövzu baxımından müxtəlif sahələri əhatə edir və bu əsasda bir neçə növə bölünür. Əsasən aşağıdakı növlər geniş yayılıb:
- Kosmoqonik əfsanələr: Kainatın, yerin-göyün, günəşin, ayın, ulduzların, təbiət hadisələrinin yaranmasını izah edən əfsanələr bu qrupa daxildir. Məsələn, günəşin niyə hər gün doğub batması, ayın tutulması, göy qurşağının yaranması haqqında olan əfsanələr.
- Tarixi əfsanələr: Tarixi şəxsiyyətlərin, dövlətlərin, şəhərlərin, qala və abidələrin, mühüm hadisələrin yaranma səbəbi, adının mənşəyi və s. barədə olan əfsanələrdir. Qız qalası, Xəzər dənizi, Koroğlu, Babək kimi tarixi şəxsiyyətlər barədə yaranan əfsanələr bu qrupa aiddir.
- Toponimik (coğrafi) əfsanələr: Coğrafi adların, dağ, göl, çay və ya digər təbii-coğrafi obyektlərin yaranma səbəbini və adının mənşəyini izah edən əfsanələrdir. Məsələn, Səbail qəsri, Ağsu çayı, Göygöl və s. haqqında əfsanələr.
- Dini və mifoloji əfsanələr: Dini inanc və rituallar, peyğəmbərlər, müqəddəs məkanlar, övliya və şeyxlər, qeyri-adi hadisələr barədə olan əfsanələr. Bu tip əfsanələrdə adətən müqəddəslik, ilahi ədalət və dualar əsas yer tutur.
- Əxlaqi-didaktik əfsanələr: İnsanlara doğru yol göstərmək, xeyir və şərin fərqini anlatmaq, mənəvi dəyərlərin qorunması məqsədilə yaradılan əfsanələr.
Azərbaycanda Əfsanə MədəniyyətininYeri
Azərbaycan əfsanəçilik ənənəsi həm köklü, həm də olduqca zəngindir. Burada türk, fars, ərəb, hətta Qafqaz və yerli aborigen xalqların folklor elementlərinin təsiri açıq şəkildə hiss olunur. Əfsanələrin yazıya alınması prosesi isə əsasən XIX-XX əsrlərdə başlayıb. Bu, həm də elmi folklorşünaslığın inkişafı ilə bağlı idi. Müxtəlif tədqiqatçılar, yazıçılar və şairlər Azərbaycanın müxtəlif bölgələrindəki əfsanələri toplayıb, çap etdirib və bu irsi qorumağa çalışıblar.
Azərbaycanda ən məşhur əfsanələrdən biri Qız qalası əfsanəsidir. Bu əfsanənin bir neçə versiyası var və onların hər biri xalqın mənəvi dünyagörüşünün müxtəlif aspektlərini özündə birləşdirir. Digər məşhur əfsanələrə Göygöl əfsanəsi, Səbail qəsri, Şahdağ, Xəzər dənizi, Ağsu çayı, Koroğlu, Babək, Xıdır Nəbi, Novruz bayramı və s. barədə əfsanələr daxildir.
Əfsanələrin İctimai Və Mənəvi Funksiyası
Əfsanələrin cəmiyyətdə rolu təkcə əyləndirmək, maraq oyatmaq və yaxud qorxutmaqdan ibarət deyil. Onlar dərin mənəvi və ideoloji funksiyaya malikdir. Birincisi, əfsanələr xalqın kollektiv yaddaşının formalaşmasında, tarixi şüurun güclənməsində əsas rol oynayır. İkincisi, əfsanələr milli-mədəni dəyərlərin qorunmasında, yeni nəsillərə ötürülməsində, milli kimlik və mənsubiyyət hissinin formalaşmasında əvəzolunmaz vasitədir. Üçüncüsü, əfsanələr bəzən sosial-siyasi mesaj daşıyır, xalqı birliyə və mübarizəyə səsləyir, qəhrəmanlıq və ədalət ideyalarını təbliğ edir.
Əfsanələrin ən mühüm funksiyalarından biri də onların maarifləndirici roludur. Uşaq və gənclərin dünyagörüşünün formalaşmasında, onların həyat və əxlaq dəyərlərinin aşılanmasında əfsanələrin rolu danılmazdır. Xalq yaradıcılığının bu növü həm də təsviri sənət, musiqi, ədəbiyyat kimi sahələrə ilham verir, mədəniyyətin zənginləşməsində xüsusi yer tutur.
Əfsanələrin Formalaşmasına Təsir Göstərən Amillər
Əfsanələrin yaranması və yayılmasına təsir edən başlıca amillərdən biri xalqın gündəlik həyat tərzidir. Qədim dövrlərdə təbiət hadisələri, səma cisimləri, heyvanlar aləmi və coğrafi obyektlər insanın həyatında xüsusi yer tuturdu. Buna görə də əfsanələrin bir çoxu bu mövzular ətrafında formalaşıb. Eyni zamanda, tarixi hadisələr, müharibələr, qəhrəmanlıq nümunələri, dini və mistik motivlər də əfsanələrin yaranmasına təkan verib.
Əfsanələrin yayılmasında və dəyişməsində digər bir mühüm amil, toplumun dini dünyagörüşü və inanc sistemidir. İslamın yayılmasından əvvəl türk və bütpərəst inanclarının izləri, sonradan isə islam, xristianlıq, zərdüştilik və başqa dini ənənələr əfsanələrin məzmununa təsir edib. Bunun nəticəsində əfsanələrdə müxtəlif dini, etik, mistik elementlər bir-birinə qarışıb.
Məşhur Azərbaycan Əfsanələrindən Nümunələr
Qız qalası əfsanəsi – Bakıda yerləşən və UNESCO tərəfindən qorunan Qız qalası ətrafında yaranan əfsanələrin ən məşhurları arasında, əsasən, ata və qız, sevgi və fədakarlıq, qəhrəmanlıq və faciə motivləri yer alır. Ən geniş yayılan versiyalardan birində Şah qızı zorla ərə vermək istədiyi üçün qız özünü qaladan Xəzərə atır və bununla faciə baş verir.
Göygöl əfsanəsi – Gəncə yaxınlığında yerləşən Göygölün yaranması barədə maraqlı əfsanə mövcuddur. Hekayəyə görə, dağların qovuşduğu bir yerdə iki aşiq – qız və oğlan ailələri tərəfindən birləşdirilməsinə imkan verilmədiyi üçün intihar edir və onların göz yaşları göl şəklini alır.
Koroğlu əfsanəsi – Qəhrəmanlıq, ədalət və xalqın azadlıq uğrunda mübarizəsi mövzusunda yaranan Koroğlu əfsanəsi əsrlər boyu nəsildən-nəslə ötürülüb. Bu əfsanədə Koroğlu təkcə fərdi qəhrəman kimi deyil, həm də xalqın ədalət arzusunun, sosial bərabərlik istəyinin simvolu kimi təqdim olunur.
Babək əfsanəsi – Xürrəmi hərəkatının lideri Babəkin qəhrəmanlıq və mübarizəsi, haqq uğrunda döyüşləri haqqında yaranan əfsanələr bu gün də xalq arasında geniş yayılıb.
Xıdır Nəbi əfsanələri – Novruz bayramı ilə bağlı olan bu əfsanələr xalq arasında həyat, bərəkət, baharın gəlişi və yenilənmə rəmzi kimi qəbul edilir.
Əfsanələrin Müasir Dövrdə Rolu
Müasir dövrdə əfsanələr əvvəlki kimi yalnız şifahi şəkildə yox, həm də yazılı, audio-vizual formada, kitablar, filmlər, animasiyalar və teatr tamaşalarında öz əksini tapır. Əfsanələrin müasir incəsənətdə, populyar mədəniyyətdə rolu getdikcə artır. Onlar həm uşaqlar, həm də böyüklər üçün maraqlı hekayələr, milli dəyərlərimizin təbliği üçün vasitə, bəzən də turizmin inkişafında mühüm rol oynayan mədəni brendə çevrilib.
Əfsanələrin yeni dövr tələblərinə uyğun şəkildə yenidən işlənməsi, onların məktəb proqramlarına, uşaq ədəbiyyatına daxil edilməsi, müxtəlif sosial layihələrdə, festivallarda və tədbirlərdə təbliğ olunması bu irsin gələcək nəsillərə ötürülməsini təmin edir.
Əfsanələrin Araşdırılması və Ədəbiyyatda Yeri
Azərbaycan ədəbiyyatında əfsanələrə müraciət edən müəlliflərin sayı həddən artıq çoxdur. Onlar bəzən əfsanənin süjetini tam şəkildə, bəzən isə müəyyən motiv və obrazları əsərlərinə daxil edir, yeni yozum və interpretasiyalar yaradırlar. Eləcə də, folklorşünaslıq və etnoqrafiya elmlərində əfsanələrin toplanması, tədqiqi və təsnifatı üzrə yüzlərlə elmi iş, monoqrafiya və məqalələr yazılıb.
Əfsanələrin araşdırılması Azərbaycan xalqının tarixini, mədəniyyətini, mentalitetini, sosial-psixoloji xüsusiyyətlərini dərk etmək baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Əfsanələr sadəcə bir hekayə və ya uydurma motiv kimi deyil, bəşər mədəniyyətinin, milli özünüdərkin və mənəvi yaddaşın ən zəngin qatlarından biridir. Onlar tarix, coğrafiya, etnoqrafiya, dilçilik və psixologiya kimi müxtəlif sahələrlə sıx bağlıdır və xalqın kollektivi təfəkkürünü formalaşdırır. Hər bir xalq öz əfsanələri ilə fəxr edir və bu irsin qorunması, gələcək nəsillərə ötürülməsi böyük əhəmiyyət daşıyır. Əfsanələr vasitəsilə keçmişlə bu gün, xəyal ilə reallıq, fərdi təcrübə ilə kollektiv şüur arasında möhkəm körpü qurulur. Azərbaycan əfsanələri də məhz bu baxımdan, xalqımızın milli-mənəvi kimliyinin mühüm hissəsini təşkil edir.
Ən Çox Verilən Suallar
Əfsanə xalq arasında yaranan, reallıq və fantaziya arasında olan, adətən tarixi və ya fövqəltəbii hadisələr, şəxsiyyətlər, məkanlar haqqında olan şifahi ədəbi nümunədir. Əfsanələr müəyyən həqiqətləri, dəyərləri, qorxuları və arzu-istəkləri simvolik formada əks etdirir.
Əfsanələr adətən konkret coğrafi məkan, tarixi şəxsiyyət və ya hadisə ilə bağlı olur və müəyyən dərəcədə gerçəklik elementi ehtiva edir. Nağıllar isə əsasən tamamilə fantastik, şərti bir dünyada baş verir, gerçəkliklə əlaqəsi azdır.
Əfsanələr xalqın gündəlik həyatından, təbiət hadisələrindən, tarixi proseslərdən və dini inanc sistemindən qaynaqlanır. Onlar bəzən real hadisə və şəxsiyyətlərdən təsirlə formalaşır, zamanla xalq təxəyyülündə dəyişir və yeni motivlərlə zənginləşir.
Əfsanələr xalqın mənəvi dəyərlərini qoruyur, milli kimlik hissini gücləndirir, əxlaqi və vətənpərvərlik ideyalarını təbliğ edir. Onlar uşaqların və gənclərin tərbiyəsində, cəmiyyətin maarifləndirilməsində və tarixi yaddaşın saxlanmasında mühüm rol oynayır.
Azərbaycan əfsanələrində əsas mövzular təbiət hadisələri, tarixi şəxsiyyətlər, qəhrəmanlıq, sevgi və fədakarlıq, dini-mistik motivlər, coğrafi obyektlərin yaranması və adının mənşəyi ilə bağlıdır.
Əfsanələrin əsas yayılma forması şifahi şəkildə olub, nəsildən-nəslə, ağızdan-ağıza ötürülüb. Sonrakı dövrlərdə yazıya alınıb, kitab və digər ədəbiyyat nümunələrində toplanıb və qorunub saxlanılır.
Əfsanələrin yaranma tarixi bəşər sivilizasiyasının lap ilkin dövrlərinə gedib çıxır. Azərbaycanın ərazisində isə bəzi əfsanələrin kökü minilliklər əvvələ, ibtidai toplumların təfəkkür tərzinə gedib çıxır.
Bəli, müasir dövrdə əfsanələr həm mədəniyyətin təbliği, həm ədəbiyyat və incəsənətin zənginləşdirilməsi, həm də milli dəyərlərin qorunmasında mühüm rol oynayır. Onlar turizmdə, təhsil və sosial layihələrdə də geniş istifadə olunur.
Əfsanələrdə uydurma elementlər olsa da, onların əksəriyyəti müəyyən dərəcədə real hadisə və ya şəxsiyyətə bağlıdır, sadəcə xalq təxəyyülü bu hadisələri dəyişib, genişləndirib və yeni məna verib.
Əfsanələrin qorunması üçün onların yazıya alınması, məktəb və universitet proqramlarına daxil edilməsi, kütləvi informasiya vasitələrində, teatr və kinoda, eləcə də müxtəlif sosial layihələrdə təbliğ olunması vacibdir. Həmçinin, yerli əfsanələrin araşdırılması və öyrənilməsi milli kimlik baxımından böyük əhəmiyyət kəsb edir.
