Əfşar Sözü: Mənası, Tarixi

Azərbaycan dili və mədəniyyətində qədim türklərin izlərini yaşadan çoxsaylı söz və terminlər mövcuddur. Bu ifadələrdən biri də “əfşar” sözüdür. Əfşar yalnızca tarixi bir tayfa və etnosun adı deyil, həm də türkdilli xalqların sosial yaddaşında, dövlətçilik təcrübəsində, folklorunda, toponimikasında və ailə soyadlarında dərin kök salmış mühüm bir anlayışdır. Əfşarlar əsrlər boyu təkcə Orta Asiyada yox, həmçinin İran, Azərbaycan, Anadolu, Qafqaz və digər bölgələrdə böyük rol oynamış, türkdilli mədəniyyətin, dövlətçiliyin və hərbi təşkilatçılığın formalaşmasına ciddi təsir göstərmişlər.

“Əfşar” Sözünün Lüğəvi və Etimoloji Mənası

“Əfşar” sözü qədim türk mənşəli bir tayfa adıdır. Bu adın kökü erkən orta əsrlərə – Göytürklər və Oğuzların təşəkkül tapdığı dövrlərə gedib çıxır. Bəzi araşdırmalarda “əfşar” sözünün mənası “igid”, “cəngavər”, “qorxmaz” kimi açıqlanır, bəzi mənbələrdə isə “itiraz edən”, “itaətsiz”, “azad ruhlu” kimi izah edilir. Qədim türkdilli mətnlərdə, xüsusən Oğuznamələrdə, “əfşar” tayfası oğuz elinin 24 əsas boyundan biri kimi xatırlanır. Oğuz xanın oğullarından birinin – Qayı xanın nəslindən gəldiyi qeyd olunur.

Əfşar sözünün müxtəlif yazılış və tələffüz formaları da var: afşar, avşar, əvşar və s. Bu, türk dillərinin fonetik xüsusiyyətləri və zamanla yaranan dialekt fərqləri ilə bağlıdır. Həmçinin, “əfşar” termini əsrlər boyu bir sıra coğrafi adlara və insan soyadlarına da sirayət edib.

Əfşarların Etnogenezi və Tarixi Yerləri

Əfşarların etnogenez prosesi türkdilli xalqların Orta Asiyada və Yaxın Şərqdə yayılması, Oğuz ellərinin miqrasiyası və təşkilatlanması ilə sıx bağlıdır. Əfşarlar, Oğuz boylarının bir qolu kimi, Sır-Dərya, Amudərya, Xəzər dənizi və Aral dənizi arasında, eləcə də Qafqazın cənub hissələrində məskunlaşmışdılar. IX-XI əsrlərdən başlayaraq əfşar tayfaları İran yaylasına, Azərbaycan və Anadoluya köçərək yerli etnoslarla qaynayıb-qarışmış və böyük dövlətlərin – Səlcuqlular, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər və digərlərinin hərbi-siyasi strukturunda aktiv rol almışlar.

Əfşarların izləri, xüsusən İranın müxtəlif vilayətlərində (Xorasanda, Qərbi və Şərqi Azərbaycanda, Kirman və Mazandaran bölgələrində), Türkiyənin Mərkəzi və Cənub bölgələrində, Azərbaycan Respublikasında və Qafqazın bir sıra yerlərində bu gün də yaşayır. Əfşar soyadı, kənd və mahal adları (məsələn, Afşar, Əfşar, Əfşar kəndi və s.), tarixi qəsrlər, məscidlər və türbələr şəklində qorunub saxlanılıb.

Əfşarların Dövlətçilik Tarixi və Siyasi Rolu

Əfşar tayfaları yalnız say və coğrafi miqyas etibarilə deyil, həm də dövlətçilik ənənələri, hərbi və siyasi təşkilatçılığı ilə tanınıblar. Əfşar dövləti deyildikdə ilk növbədə İran ərazisində XVIII əsrdə yaranmış Əfşarilər imperiyası (Əfşarilər dövləti) nəzərdə tutulur. Bu dövlətin ən məşhur hökmdarı Nadir şah Əfşardır. O, 1736-cı ildə Səfəvi dövlətinin zəifləməsindən istifadə edərək taxta çıxıb, qısa müddətdə Orta Asiya, Qafqaz, Hindistan və Anadoluya qədər uzanan böyük imperiya qurdu. Nadir şah Əfşar türkdilli dünyada və regionun tarixi proseslərində hərbi islahatlar, dövlət idarəçiliyi və siyasi diplomatiya sahəsində iz qoyub.

Əfşarilər dövləti dövründə İran, Azərbaycan, İraq, Gürcüstan, Dağıstan və Hindistanın şimal bölgələri bu dövlətin təsiri altında olmuşdur. Nadir şahın ölümündən sonra dövlət tədricən zəifləyib parçalanmış, lakin əfşar tayfalarının regionun etnopolitik mənzərəsində rolu davam etmişdir.

Əfşarların Hərbi Təşkilatı və Cəmiyyət Daxili Qurluşu

Əfşar tayfaları tarixən hərbi cəhətdən güclü, döyüşkən və intizamlı olduqları ilə seçiliblər. Onlar həm öz dövlətlərinin, həm də başqa türk imperiyalarının ordusunda əsas süvari dəstələri, komandanlar və sərkərdələr kimi çıxış ediblər. Əfşar döyüşçüləri, xüsusilə Nadir şahın zamanında, dövrünün ən nizamlı və effektiv hərbi dəstələrindən biri kimi tanınıb. Bu döyüşçülərin şücaəti, vətənpərvərliyi, disiplin və fədakarlığı folklor və tarixi salnamələrdə də tez-tez qeyd olunur.

Tayfa içində idarəetmə ailə başçısı (el başı, tayfa başı), ağsaqqallar şurası, hərbi liderlər və dini nüfuz sahibləri tərəfindən həyata keçirilirdi. Əfşarlar içərisində cəmiyyətə, ənənəyə və qarşılıqlı yardıma yüksək qiymət verilir, qohumluq və nəsil əlaqələri güclü saxlanılırdı.

Əfşarların Mədəniyyəti, Dil və Folklor İrsi

Əfşarlar türkdilli xalq olaraq, Azərbaycan, türk, türkmən, qazax və digər qohum xalqların mədəniyyətinə yaxın xüsusiyyətlər daşıyır. Onların ənənəvi geyimi, musiqisi, dastan və nağılları, toy və mərasim adətləri bu gün də müxtəlif regionlarda yaşamaqdadır. Xüsusilə köçəri həyat tərzi, yaylaq və qışlaq mədəniyyəti, atçılıq və ovçuluq ənənələri əfşarların milli simasını formalaşdıran əsas amillərdəndir.

Folklorda “əfşar igidləri”, “əfşar qızları”, “əfşar atı” və s. kimi obrazlara tez-tez rast gəlinir. Əfşarlar öz ləhcələrində (əsasən oğuz-türk dillərinin qıpçaq və qarluq qrupları arasında) danışırlar. Musiqi folklorunda zurna, balaban, kamança və nağara kimi alətlər geniş yayılıb. Xalq ədəbiyyatında onların qəhrəmanlıq dastanları, bayatılar, xalq mahnıları və aşıq şeirləri xüsusi yer tutur.

Əfşarların Toponimikası və Müasir Yayılma Arealı

Bu gün də “əfşar” sözünün izi coğrafi adlarda, kənd və qəsəbə adlarında, soyad və ləqəblərdə yaşayır. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində (məsələn, Qazax, Tovuz, Goranboy, Şəmkir və s.), həmçinin İranın Şərqi və Qərbi Azərbaycan, Kirman, Xorasanda, Türkiyənin Konyadan Adanaya qədər olan ərazilərində, hətta Orta Asiyada və Qafqazda əfşar mənşəli kənd və tayfa birlikləri mövcuddur. Əfşar soyadlı ailələr, onların varisləri bu gün həm şəhərlərdə, həm də kənd yerlərində yaşayaraq milli və regional mədəniyyəti qoruyub saxlayırlar.

Əfşarların Azərbaycan və Türk Kimliyində Rolu

Əfşarlar Azərbaycan xalqının etnogenezində və milli kimliyinin formalaşmasında xüsusi rol oynamışlar. Oğuz tayfa birliyinin bir hissəsi kimi, Azərbaycan ərazisinin türkləşməsində, dövlətçilik ənənələrinin yaranmasında və bölgənin mədəni simasının təşəkkülündə onların təsiri danılmazdır. Bir çox məşhur azərbaycanlı və türk ailəsinin kökləri əfşarlara bağlanır, tarixdə tanınmış sərkərdələr, şairlər, din və dövlət xadimləri əfşar mənşəli olmuşlar.

Türkiyədə də əfşar tayfaları Anadolu türklərinin etnik tərkibində əsas komponentlərdən biridir. Konya, Adana, Maraş, Sivas, Afyon, Kayseri və bir çox digər vilayətdə əfşar mənşəli ailə və kəndlər yaşayır. Həmçinin, aşıq sənəti və folklorda “Avşar elləri”, “Avşar igidləri” mövzusu geniş yer tutur.

Əfşarlar və Nadir Şah: Dünya Tarixində Qısa Portret

Nadir şah Əfşar (1688–1747) türkdilli dünyada və beynəlxalq tarixdə əfsanəvi hökmdar kimi tanınır. Onun hakimiyyəti dövründə İran və Azərbaycan tarixində mühüm siyasi, hərbi və sosial islahatlar baş verdi. Nadir şah müxtəlif dillərin, tayfaların və dinlərin bir dövlət daxilində birləşməsinə, ordunun yenidən qurulmasına, xarici işğalların dəf edilməsinə nail oldu. O, Səfəvi dövlətinin süqutundan sonra türkdilli irsin qorunması və regionda yeni güc balansının yaranmasında həlledici fiqur idi.

Nadir şah Əfşar həm də Hindistan səfəri, Dehlinin tutulması və böyük qənimətlərin gətirilməsi ilə dünya tarixində əfsanəvi şəxsiyyət kimi xatırlanır. Onun adı bu gün də Azərbaycanın, İranın, Türkiyənin bir çox bölgəsində şan, qəhrəmanlıq və dövlətçilik simvoludur.

Əfşarların Müasir Kimliyi və Sosial Həyatı

Bu gün əfşarların varisləri müxtəlif ölkə və regionlarda milli dəyərləri, ailə ənənələri, ləhcə və folklorlarını yaşadır, həm şəhər, həm də kənd mühitində fərqli sosial-iqtisadi şəraitdə fəaliyyət göstərirlər. Əfşar mənşəli ailələr Azərbaycanda, İranda, Türkiyədə, Orta Asiya və Qafqazda elmi, ictimai, sənət və biznes sahələrində fəal iştirak edirlər. Eyni zamanda, bu soyun və adın yaşadılması üçün ailə və tayfa birliyi prinsipləri qorunub saxlanılır.

Son illərdə əfşarlar arasında həm soy köklərinin, həm də mədəni irsin tədqiqi, folklor və aşıq ənənələrinin canlandırılması, tarixi qəhrəmanların tədqiqi və təbliği, eləcə də diasporanın təşkilatlanması sahəsində yeni təşəbbüslər müşahidə olunur.

Əfşar Sözünün Dilçilikdə və Müasir Mədəniyyətdə Yeri

“Əfşar” sözü bu gün Azərbaycan və türk dillərində həm tayfa adı, həm soyad, həm də toponim və folklor komponenti kimi yaşamaqdadır. Ədəbiyyatda, aşıq sənətində, tarixi roman və dastanlarda, bayatı və mahnılarda “əfşar” obrazı qəhrəmanlıq, azadlıq, igidlik və vətənpərvərlik simvolu kimi səslənir. Eyni zamanda, bu söz yerli dialektlərdə, ləhcələrdə və gündəlik danışıqda da rast gəlinir. Müasir dövrdə bir çox insan ailə köklərini, soyadını və ya yaşadıqları kəndin adını “əfşar” termini ilə bağlı olaraq tanıyır.

“Əfşar” sözü və anlayışı təkcə tarixə aid bir etnosun adı deyil, türkdilli xalqların ortaq irsinin, dövlətçilik və hərbi ənənələrinin, folklorunun və mədəniyyətinin canlı daşıyıcısıdır. Əfşarların fəaliyyəti Azərbaycan və türk dünyasında milli yaddaşın, vətənpərvərliyin və birliyinin simvolu olaraq bu gün də aktualdır. Onların tarixdəki izi, dili, adət-ənənələri və ailə soyadı kimi yaşadılması türkdilli xalqların kimliyinin və şərəfli keçmişinin bir hissəsidir. Müasir dövrdə də əfşar adı və irsi müxtəlif sahələrdə yaşadılaraq, gələcək nəsillərə ötürülməkdədir.

Ən Çox Verilən Suallar