Əfşarlar İmperiyası: Etnik Köklər, Yürüşlər

XVIII əsrin əvvəlləri Yaxın Şərqdə və xüsusilə İran ərazisində siyasi qarışıqlıqların, daxili çəkişmələrin və xarici müdaxilələrin artdığı bir dövr idi. Bu mürəkkəb tarixi şəraitin içindən çıxaraq, Türk əsilli qəhrəman bir sərkərdə – Nadir şah Əfşar özünün güclü siyasi və hərbi bacarığı ilə yeni bir dövlət qurmağa nail oldu. Əfşarlar imperiyası adlanan bu dövlət tarixi baxımdan həm güclü imperiya ideyasının, həm də idarəçilik problemlərinin bir nümunəsidir.

Əfşarlar imperiyası sadəcə bir siyasi qurum deyildi. O, həm də türk tayfalarının tarixdə oynadığı rolun, şiə-sünni münasibətlərində tarazlıq yaratmaq cəhdinin, islahatçılıqla qəddarlığın bir araya gəldiyi bir dövrün təcəssümüdür. Bu imperiyanın yaranması, yüksəlişi və süqutu həm regionun, həm də ümumilikdə Yaxın Şərqin tarixi üçün dönüş nöqtəsi sayılır.

Bu məqalədə Əfşarlar imperiyasının yaranması, siyasi strukturu, hərbi yürüşləri, daxili islahatları, dini siyasəti və süqut səbəbləri geniş şəkildə təhlil olunacaq. Məqsəd sadəcə tarixi faktların təqdim olunması deyil, həm də həmin faktların sosial və siyasi mənalarının izahıdır.

Əfşarların mənşəyi və etnik kökləri

Əfşar tayfası Oğuz türklərinin Qızılbaş qollarından biri hesab olunur. Onlar əsrlər boyu Azərbaycanın və İranın şimal-şərq bölgələrində yaşamışlar. Səfəvilər dövründə Qızılbaş tayfaları, o cümlədən Əfşarlar, dövlətin hərbi sütununu təşkil edirdi. Əfşarların əsas məskunlaşma əraziləri Xorasan bölgəsi idi. Bu coğrafi mövqe onların Səfəvi dövründə güclü hərbi təcrübə qazanmasına və sonradan dövlətçilik iddiası ilə çıxış etməsinə zəmin yaratdı.

Nadir şahın yüksəlişi və hakimiyyətə gəlişi

Nadir şah Əfşar (1688–1747) Əfşar tayfasından çıxmış, yüksək hərbi istedada malik bir sərkərdə idi. O, əvvəlcə Səfəvi hökmdarı II Təhmasibin ordusunda xidmət edirdi. Lakin zəif idarəetmə və daxili qarşıdurmalar nəticəsində ölkə siyasi xaosa sürükləndikcə, Nadirin rolu daha da böyüməyə başladı.

O, öz ordusunu formalaşdıraraq Əfqan işğalçılarına, Osmanlılara və ruslara qarşı mübarizə apararaq İranın ərazi bütövlüyünü bərpa etdi. 1736-cı ildə Mugan düzündə keçirilən bir qurultayda Səfəvi nəslindən olan şahı taxtdan salaraq özünü şah elan etdi. Bununla da Əfşarlar imperiyasının əsası qoyuldu.

Əfşarlar imperiyasının ərazisi və coğrafi sərhədləri

Əfşarlar imperiyası tarixdə ən geniş sərhədlərə malik olan türk dövlətlərindən biri olmuşdur. Nadir şahın dövründə imperiyanın ərazisi Hind çayına qədər uzanırdı. Hazırkı İran, Azərbaycan, Əfqanıstan, Türkmənistan, Pakistanın bir hissəsi, Orta Asiyanın bəzi bölgələri və İraqa qədər ərazilər onun tabeliyində idi.

Bu geniş ərazi bir tərəfdən Nadir şahın hərbi qabiliyyətini nümayiş etdirirdisə, digər tərəfdən bu qədər geniş torpaqları idarə etməkdə çətinliklər yaradırdı. Coğrafi fərqlilik, müxtəlif dillər, dinlər və tayfa maraqları mərkəzi hakimiyyət üçün daim problem təşkil edirdi.

Hərbi islahatlar və yürüşlər

Nadir şah Əfşarın hakimiyyəti dönəmində ordu əsas dayaqlardan biri idi. O, klassik qızılbaş sistemindən fərqli olaraq, daha peşəkar, iyerarxik və intizamlı ordu qurdu. Müasir silahların istifadəsinə xüsusi önəm verdi.

Ən mühüm yürüşlərindən biri Hindistana təşkil olunmuşdu. 1739-cu ildə Dehliyə daxil olan Nadir şah, Böyük Moğol imperiyasını ağır məğlubiyyətə uğratdı və oradan külli miqdarda qənimət, o cümlədən məşhur Kox-i-Nur almazını gətirdi. Bu yürüş Əfşarlar imperiyasına zəngin iqtisadi resurslar qazandırsa da, həm də onu idarə baxımından çətin duruma saldı.

İqtisadi və inzibati siyasət

Nadir şahın əsas hədəflərindən biri sabit və mərkəzləşmiş bir idarəetmə yaratmaq idi. O, vergi sistemində islahatlar aparsa da, hərbi kampaniyaların maliyyələşdirilməsi üçün xalqdan ağır vergi tələb edirdi. Bu isə ticarətin zəifləməsinə, kənd təsərrüfatının geriləməsinə və xalqın narazılığına səbəb oldu.

İnzibati sahədə də islahatlar nəzərdə tutulmuşdu. Lakin yerli hakimlərə olan etimadsızlıq və tez-tez dəyişən vəzifəli şəxslər nəticəsində mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi tam şəkildə formalaşa bilmədi.

Dini siyasət və şiə-sünni balansı

Səfəvilərin şiə məzhəbini dövlət dini olaraq qəbul etməsinin əksinə olaraq, Nadir şah dini məsələlərdə nisbətən neytral siyasət yürütməyə çalışırdı. O, şiə və sünni məzhəbləri arasında körpü yaratmaq, İranın sünni ölkələrlə (xüsusilə Osmanlı ilə) münasibətlərini yaxşılaşdırmaq istəyirdi.

Hətta bəzi mənbələrə görə, Nadir şah şiəliklə sünniliyin birləşdirilməsi məqsədilə “Cəfəri” məzhəbini təklif etmiş və bunun İslamın beşinci rəsmi məzhəbi kimi qəbul olunmasına çalışmışdı. Lakin bu təşəbbüs nə şiə, nə də sünni alimləri tərəfindən qəbul olunmadı və nəticəsiz qaldı.

Nadir şahın son illəri və zülm siyasəti

Hakimiyyətinin son illərində Nadir şah daha da qəddarlaşmış, ətrafındakı insanlara və tayfa başçılarına qarşı etimadsızlıq göstərmişdi. O, ən yaxın adamlarını belə vəhşicəsinə cəzalandırır, əhali üzərində amansız vergi və repressiyalar tətbiq edirdi.

Bütün bu amillər onun əleyhinə olan sui-qəsdləri artırdı. 1747-ci ildə öz saray əyanları tərəfindən düşərgəsində qətlə yetirilməsi ilə Əfşarların mərkəzləşdirilmiş dövləti də süqut etdi. Bundan sonra ölkə parçalanaraq müxtəlif tayfa rəhbərlərinin əlində zəif hakimiyyətlərə çevrildi.

Əfşarlar imperiyasının süqutundan sonra

Nadir şahın ölümündən sonra onun nəvəsi II Şahruxun rəhbərliyi altında Əfşarlar Xorasan bölgəsində formal olaraq hökmranlıq etməyə davam etdilər. Lakin imperiyanın əvvəlki gücü artıq itmişdi. Zəndlər, Qacarlar və digər tayfa liderləri arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə davam edirdi.

Əfşarlar imperiyasının süqutu həm də İran tarixində Qacarlar sülaləsinin yüksəlişinə zəmin yaratdı. Bu dövrdən sonra İran tarixi yeni bir mərhələyə qədəm qoydu.

Əfşarların Azərbaycanla tarixi bağları

Əfşarlar türk mənşəli tayfa olduğuna görə onların Azərbaycanın tarixi ilə dərin bağlılığı vardı. Nadir şahın dövründə Azərbaycan əraziləri strateji əhəmiyyət daşıyırdı və onun ordu qərargahları da bu bölgədə qurulmuşdu. Eyni zamanda, Azərbaycanlı əyanlar Əfşarlar imperiyasının hərbi və siyasi həyatında mühüm rol oynayırdılar.

Azərbaycanın Nadir şah tərəfindən himayə olunması bölgədəki Osmanlı və Rusiya təsirinə qarşı bir bufer rolunu da oynamışdı. Bu baxımdan, Əfşarlar imperiyası Azərbaycan tarixində də mühüm mərhələdir.

Əfşarlar imperiyasının tarixi əhəmiyyəti

Əfşarlar imperiyası bir çox cəhətdən əlamətdar bir dövr olmuşdur. O, Səfəvilərdən sonra yaranmış və sonradan Qacarların hakimiyyətinə keçidə qədər davam edən bir dövlətdir. Hərbi cəhətdən güclü, lakin sosial və iqtisadi baxımdan zəif təməllərə söykənən bu imperiya idarəetmə baxımından da unikal idi.

Nadir şahın xarizmatik şəxsiyyəti və hərbi istedadı bu dövlətin qurulmasını təmin etsə də, onun qəddarlığı və islahatların dərinliyə gedə bilməməsi dövlətin uzunömürlü olmasına mane oldu.

Əfşarlar imperiyası tarixdə türk tayfalarının nə qədər mühüm rol oynadığını, hərbi güclə qurulmuş dövlətlərin necə sürətlə yüksəlib, bir o qədər də sürətlə süqut etdiyini göstərən bariz nümunələrdən biridir. Nadir şahın idarəçilik fəlsəfəsi, dini tolerantlıq cəhdləri, beynəlxalq yürüşləri və islahat səyləri onu digər hökmdarlardan fərqləndirir. Lakin o, siyasi sabitlik və idarəetmə baxımından müasir dövlətçilik modelini formalaşdıra bilmədi.

Bu imperiya təkcə İran və Azərbaycan üçün deyil, bütün Yaxın Şərq üçün tarixi dərslərlə dolu bir dövr olmuşdur. Əfşarların mirası bu gün də tarixçilər, politoloqlar və ictimai şüur üçün əhəmiyyətini saxlayır.

Ən Çox Verilən Suallar