Egey dənizi, Aralıq dənizinin bir qolunu təşkil edən, əsrlərdir ki, sivilizasiyaların beşiyi sayılan, mifoloji əfsanələrin doğulduğu, ticarət yollarının qovşağında yerləşən əhəmiyyətli bir su hövzəsidir. Bu dəniz yalnız coğrafi mövqeyi ilə deyil, həm də tarixi, iqtisadi, ekoloji və strateji baxımdan həm Türkiyə, həm də Yunanıstan üçün xüsusi önəm daşıyır. Mavi rəngin ən saf çalarlarını əks etdirən bu dəniz, qədim mədəniyyətlərin, döyüşlərin, mübadilələrin və ticarət əlaqələrinin şahididir.
Egey dənizinin coğrafi mövqeyi
Egey dənizi Avropa ilə Asiya arasında yerləşir. Qərbdən Yunanıstanın materik hissəsi və adaları, şərqdən isə Türkiyənin Egey bölgəsi ilə əhatələnmişdir. Şimalda Dardanel boğazından başlayaraq cənubda Krit adasına qədər uzanır. Dəniz ümumilikdə 214 min kvadrat kilometr sahəni əhatə edir. Egey dənizinin suları həm Aralıq dənizinə axır, həm də Qara dənizlə əlaqə saxlayır. Bu xüsusiyyət onu beynəlxalq naviqasiya üçün əhəmiyyətli su yolu halına gətirir.
Adalar və arxipelaqlar
Egey dənizi ərazisində minlərlə ada və adacıq yerləşir. Bu adalar əsasən vulkan mənşəlidir və Yunanıstana məxsusdur. Ən tanınmış adalar sırasına Lesbos, Xios, Rodos, Samos, Kos, Naksos və Santorini daxildir. Bu adalar təkcə turizm üçün deyil, həm də tarix, mədəniyyət və arxeologiya baxımından mühüm əhəmiyyətə malikdir. Türkiyəyə məxsus olan ən böyük ada isə Gökçeada (İmroz) və Bozcaada-dır.
Egey dənizinin tarixi əhəmiyyəti
Egey dənizi tarix boyu müxtəlif sivilizasiyaların doğuş yeridir. Qədim yunan mədəniyyəti burada inkişaf etmiş, Homer epopeyasına ilham verən hadisələr bu ərazilərdə baş vermişdir. Minos və Mikena sivilizasiyaları, daha sonra isə Afina, Sparta və digər şəhər-dövlətləri bu dənizin ətrafında formalaşmışdır. Roma, Bizans və Osmanlı imperiyaları dövründə də Egey dənizi həm iqtisadi, həm də hərbi baxımdan əvəzolunmaz rol oynamışdır.
İqlim və ekoloji xüsusiyyətlər
Egey dənizi Aralıq dənizi iqlim zonasında yerləşir. Yaylar isti və quraq, qışlar isə mülayim və nisbətən rütubətli keçir. Bu iqlim dəniz bioçeşidliyi üçün əlverişli şərait yaradır. Dənizdə çoxlu sayda balıq növü, delfin, suitilər və bəzi hallarda hətta nadir dəniz tısbağalarına rast gəlinir. Ancaq son illərdə ətraf mühitin çirklənməsi və iqlim dəyişiklikləri Egey dənizinin ekoloji tarazlığını pozmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoyur.
Egey dənizi və beynəlxalq hüquq
Egey dənizi ətrafında Yunanıstan və Türkiyə arasında müxtəlif illərdə suverenlik və sərhəd mübahisələri yaşanmışdır. Bu mübahisələrin mərkəzində əsasən hava məkanı, dəniz sərhədləri, kontinental şelf və adaların statusu durur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Dəniz Hüququ Konvensiyası bu mübahisələrin həlli üçün hüquqi çərçivə təqdim etsə də, hər iki ölkə bu sənədi fərqli şəkildə təfsir edir. Xüsusilə, Yunanıstanın adalar üzərindən 12 dəniz mili hüququ tələb etməsi Türkiyədə ciddi narahatlıq yaradır.
Turizm və iqtisadiyyat
Egey dənizi, həm Türkiyənin, həm də Yunanıstanın turizm sektorunun əsas dayaqlarından biridir. Dəniz boyunca yerləşən kurort şəhərləri – Bodrum, Kuşadası, Çeşmə, İzmir, Rodos, Mikonos, Santorini və digərləri hər il milyonlarla turisti cəlb edir. Təmiz sular, tarixi abidələr, yerli mətbəx və təbiət gözəllikləri bu bölgəni cazibədar edir. Bundan əlavə, Egey dənizi dəniz nəqliyyatı, balıqçılıq və enerji ehtiyatları baxımından da mühüm iqtisadi mənbədir.
Egey mətbəxi və dəniz məhsulları
Egey dənizinə yaxın bölgələrin mətbəxi əsasən zeytun yağı, dəniz məhsulları, tərəvəz və təzə otlardan ibarətdir. Yunanıstan və Türkiyənin Egey bölgəsində bənzər kulinariya mədəniyyətləri formalaşıb. Ahtapot, kalamar, midye dolması, zeytun yağı salatları və təbii şərablar bu mətbəxin vazkeçilməzlərindəndir. Bu mətbəx həm sağlamlıq baxımından faydalı, həm də turizm üçün əlavə dəyər hesab olunur.
Dəniz nəqliyyatı və enerji ehtiyatları
Egey dənizi nəqliyyat baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır. Aralıq dənizindən Qara dənizə uzanan ticarət yollarının üzərində yerləşən Egey dənizi, həm də enerji baxımından potensial vəd edir. Son illərdə burada təbii qaz və neft ehtiyatlarının olub-olmaması ilə bağlı araşdırmalar aparılır. Bu araşdırmalar, xüsusilə kontinental şelfin kimin nəzarətində olacağı sualını daha da aktuallaşdırıb.
Arxeoloji və mədəni irs
Egey bölgəsi həm Yunanıstan, həm də Türkiyə tərəfdə saysız-hesabsız arxeoloji abidələrə malikdir. Efes, Bergama, Truva, Delos, Knossos kimi əfsanəvi şəhərlər bu bölgənin təkcə dəniz deyil, mədəniyyət baxımından da əvəzolunmaz olduğunu sübut edir. Qədim məbədlər, teatrlar, agoralar və mozaikalar Egey dənizinin sahillərini bir növ açıq səma altında muzeyə çevirir.
Egey dənizində müasir problemlər və gələcək
Müasir dövrdə Egey dənizi təkcə turizm və ticarət baxımından deyil, həm də ekoloji və geosiyasi problemlərlə üzləşir. İqlim dəyişikliyi, plastik çirklənməsi, qanunsuz balıqçılıq, əhali sıxlığı və sərhəd mübahisələri bu dənizin dayanıqlığını təhdid edir. Gələcəkdə bu problemlərin həlli üçün Yunanıstan və Türkiyə arasında əməkdaşlıq zəruri görünür. Birləşmiş tədbirlər və beynəlxalq dəstək olmadan Egey dənizi öz zəngin təbii və mədəni irsini itirmək təhlükəsi ilə üz-üzədir.
Egey dənizi yalnız su hövzəsi deyil, tarixin canlı şahidi, mədəniyyətlərin körpüsü, ekoloji zənginlik və siyasi maraqların qovşağıdır. Onun sahillərində qədim sivilizasiyalar yaranmış, dəniz sularında ticarət yolları qurulmuş, mavi sahillərində bəşər tarixinin izləri qorunub saxlanılmışdır. Bu gün isə Egey dənizi həm təbiət, həm iqtisadiyyat, həm də beynəlxalq münasibətlər baxımından diqqət mərkəzindədir. Onun qorunması, dayanıqlı istifadəsi və sülhə xidmət edən əməkdaşlıq mühitinin yaradılması gələcək nəsillər üçün böyük əhəmiyyət daşıyır.
Ən Çox Verilən Suallar
Egey dənizi Aralıq dənizinin şimal-şərqində, Yunanıstan və Türkiyə arasında yerləşir. Qərbdən Yunanıstanın, şərqdən isə Türkiyənin sahilləri ilə əhatələnmişdir.
Adı qədim yunan əfsanəsinə görə Afina kralı Egeyə dayanır. Oğlu Tezey Minotavrla döyüşdən qayıdarkən qara yelkənlə gəldiyinə görə, kral oğlunun öldüyünü düşünərək özünü bu dənizə atır və həmin vaxtdan etibarən bu su hövzəsinə Egey dənizi adı verilir.
Egey dənizində təxminən 3000-dən çox ada və adacıq var. Bunların əksəriyyəti Yunanıstana aiddir, lakin Türkiyəyə də məxsus adalar mövcuddur.
Egey dənizi həm naviqasiya yollarının kəsişməsində yerləşdiyinə, həm də enerji resursları və geosiyasi mövqeyi baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Ümumilikdə Egey dənizinin suyu nisbətən təmizdir, xüsusilə turistik bölgələrdə bu təmizlik qorunur. Ancaq bəzi liman şəhərlərinə yaxın ərazilərdə sənaye tullantıları çirklənməyə səbəb ola bilir.
Egey dənizində balıqçılıq ənənəvi peşə sahəsidir. Lakin son illər balıq ehtiyatlarının azalması və qanunsuz ovçuluq səbəbilə ciddi nəzarət tədbirləri görülür.
Dəniz Türkiyə və Yunanıstan arasında yerləşir. İki ölkə bu dənizə sahildir və bu, bəzən beynəlxalq hüquqi mübahisələrə səbəb olur.
Bəzi araşdırmalara görə, Egey dənizində təbii qaz və neft ehtiyatları ola bilər. Lakin bunların istismarı və hüquqi mülkiyyəti hələ də mübahisə mövzusudur.
Rodos, Mikonos, Santorini, Lesbos, Xios, Kos və Samos kimi adalar hər il minlərlə turisti cəlb edir.
Tarixi əhəmiyyəti, təmiz suyu, min illik mədəniyyətləri, möhtəşəm adaları və ecazkar sahilləri ilə Egey dənizi həm araşdırmaçılar, həm turistlər, həm də siyasətçilər üçün diqqət mərkəzindədir.
