Əhilləşdirmək: Təkamül, Yeni Davranış, Metodlar

İnsan və təbiət arasındakı münasibət minilliklər boyunca müxtəlif mərhələlərdən keçərək formalaşıb. Bu münasibətin əsas dayaq nöqtələrindən biri isə əhilləşdirmə prosesidir. Əhilləşdirmək – vəhşi və təbii halda yaşayan bir canlıyı insanın nəzarəti altına almaq, ona yeni davranış və həyat şəraiti vərdiş etdirmək deməkdir. Bu proses təkcə fiziki uyğunlaşma deyil, həm də genetik, davranış və ekoloji səviyyədə dəyişikliklərin baş verdiyi mürəkkəb bir transformasiyadır. Əhilləşdirmə min illərdir ki, insan cəmiyyətlərinin yaşayış tərzini, iqtisadi modelini, mədəni dəyərlərini və ətraf mühitlə münasibətini formalaşdıran əsas amillərdən biridir.

Əhilləşdirmə prosesi yalnız heyvanlara aid edilmir, eyni zamanda bitkilərin də insana uyğunlaşdırılması, təbiətdəki vəhşi formalarının seçilərək becərilən növlərə çevrilməsi bu anlayışın tərkib hissəsidir. İnsan cəmiyyəti ilk dəfə ovçu-toplayıcı həyatdan əkinçi və maldarlıq əsaslı həyat tərzinə keçərkən əhilləşdirmə amili əsas rol oynamışdır. Bu dəyişiklik bütün sivilizasiyaların yaranmasının təməlində dayanır.

Əhilləşdirmə prosesi təkamülə və qarşılıqlı uyğunlaşmaya əsaslanır. Bu dəyişikliklər bir gündə baş vermir, bəzən əsrlərlə zaman alır. Əhilləşdirilən canlılar həm davranış, həm də xarici görkəm baxımından vəhşi əcdadlarından fərqlənirlər. Bu fərqlər elmi baxımdan araşdırıldıqca aydın olur ki, əhilləşdirmə bəşəriyyətin təbiət üzərində nəzarət qurma və resursları sistemləşdirmə səylərinin ən qədim və davamlı formalarından biridir.

Əhilləşdirmə nədir? Elmi baxış

Əhilləşdirmə, elmi dildə desək, bir canlı növünün insanın nəzarəti altında yaşamaya uyğunlaşdırılması, genetik olaraq dəyişdirilərək daha uyğun, idarə olunan formaya salınması prosesidir. Bu proses təbiət hadisəsi deyil, tamamilə insan fəaliyyətinin nəticəsidir. Əhilləşdirməyə əsasən iki istiqamətdə yanaşmaq mümkündür: zooloji və botanik baxımdan. Zooloji baxımdan əhilləşdirmə heyvanların insana vərdiş etdirilməsi, botanik baxımdan isə bitkilərin vəhşi formasından becərilən formaya keçididir.

Əhilləşdirilmiş heyvanlar və bitkilər çox zaman vəhşi əcdadlarından fərqli şəkildə davranırlar. Onlar insanla təmasda olmağa daha açıq, qorxu reaksiyalarına daha az meylli, bəzi hallarda isə tamamilə müdafiəsiz olurlar. Genetik dəyişikliklər, seleksiya, seçmənin təkrar-təkrar aparılması nəticəsində canlıların həm xarakteri, həm də bədən quruluşu dəyişə bilər. Məsələn, vəhşi canavar illərlə davam edən əhilləşdirmə nəticəsində ev iti formasını almışdır.

Əhilləşdirmənin tarixi

Əhilləşdirmə insanın yerleşik həyata keçidi ilə başladı. İlk əhilləşdirilmiş heyvanlardan biri iti hesab olunur. Arxeoloji dəlillərə əsasən, itlər təxminən 15–20 min il əvvəl Asiyada əhilləşdirilmişdir. Onları keçilər, qoyunlar, donuzlar və inəklər izləmişdir. Bitkilər arasında isə buğda, arpa, mərcimək və noxud kimi məhsulların əhilləşdirilməsi ilk əkinçilik mədəniyyətlərinin əsasını qoymuşdur.

Əhilləşdirmə yalnız iqtisadi məqsədlərə xidmət etməyib, eyni zamanda insanların həyat tərzini, mədəniyyətini və hətta inanc sistemini dəyişmişdir. Məsələn, bir çox qədim dinlərdə əhilləşdirilmiş heyvanlar müqəddəs sayılıb. Əhilləşdirilən heyvanlar nəqliyyat, geyim, qida və təhlükəsizlik baxımından əvəzolunmaz resurs rolunu oynamışdır.

Əhilləşdirmənin mərhələləri və metodları

Əhilləşdirmə prosesi mərhələli şəkildə aparılır. Bu mərhələlər aşağıdakılardır:

1. Seçim – vəhşi populyasiyalardan daha sakit təbiətli, insana yaxınlaşmağa meylli fərdlər seçilir.
2. Yem və sığınacaq təminatı – bu fərdlərin insan nəzarətində saxlanması üçün xüsusi şərait yaradılır.
3. Nəsil artırma – seçilmiş fərdlər çoxaldılaraq daha uyğun nəsillər formalaşdırılır.
4. Adaptasiya – nəsillər boyunca insanla birlikdə yaşamağa uyğunlaşma baş verir.
5. Tam əhilləşmə – artıq həmin canlılar təbii vəhşi mühitə dönə bilmir, insanla yaşam tərzi onların instinktlərini dəyişir.

Əhilləşdirmənin iki əsas metodu vardır: təcrid və seleksiya. Təcrid yolu ilə müəyyən canlılar müstəqil mühitdə saxlanaraq tədricən dəyişdirilir. Seleksiya isə müəyyən əlamətlərin üstünlüyünə əsaslanaraq çoxalma üçün yalnız arzu olunan fərdlərin seçilməsi ilə aparılır. Bu yolla daha sakit, məhsuldar, estetik və ya insana faydalı növlər əldə edilir.

Əhilləşdirilmiş heyvanlara nümunələr

Əhilləşdirilmiş heyvanlar müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunur. Ən çox yayılmışları bunlardır:

• İt – qoruma və yoldaşlıq məqsədi ilə.
• İnək – süd və ət məhsulları üçün.
• Qoyun və keçi – yun, süd və ət üçün.
• At – nəqliyyat və yük daşınması üçün.
• Donuz – ət məqsədilə.
• Dəvə – karvan və daşımada.
• Toyuq və ördək – yumurta və ət üçün.

Bu heyvanların demək olar ki, hamısı min illərlə aparılmış əhilləşdirmə prosesindən keçmişdir. Onların insana xidmət edən xüsusiyyətləri genetik və davranış səviyyəsində sabitləşmişdir.

Əhilləşdirilmiş bitkilərə nümunələr

Əhilləşdirmə yalnız heyvanlarla məhdudlaşmır. Tarixən insanlar bir çox bitki növünü də becərmək üçün seçmiş, onları təbii mühitlərindən ayıraraq daha məhsuldar və dayanıqlı formaya salmışlar. Məsələn:

• Buğda və arpa – əsas taxıl bitkiləri.
• Çuğundur və kök – tərəvəz kimi becərilən məhsullar.
• Alma və armud – meyvəçilikdə geniş yayılmışdır.
• Üzüm və nar – həm qida, həm də içki sənayesində istifadə olunur.

Əhilləşdirilmiş bitkilər daha məhsuldar, zərərvericilərə və iqlimə daha davamlı olur. Seçmə yolu ilə alınan bu sortlar təbiətdə mövcud olan vəhşi növlərdən fərqli xüsusiyyətlərə sahibdir.

Əhilləşdirmənin ekoloji təsirləri

Əhilləşdirmənin təbiətə həm müsbət, həm də mənfi təsirləri mövcuddur. Müsbət təsirlərə ətraf mühitin müəyyən sahələrdə insan tərəfindən idarə olunması, məhsuldarlığın artırılması və resursların sabitləşdirilməsi daxildir. Lakin mənfi təsirlər də az deyil. Bunlar arasında ekosistemlərin pozulması, təbii növlərin yoxa çıxması, monokultura və genetik müxtəlifliyin azalması mühüm yer tutur.

Əhilləşdirilmiş canlıların təbiətdə yayıldığı hallar bəzən invaziv növlərin yaranmasına səbəb olur. Məsələn, bəzi əhilləşdirilmiş heyvanlar təbii vəhşi növlərlə qarışaraq genetik sabitliyi pozur. Bu, təbiət balansına təsir edən amillərdən biridir.

Əhilləşdirmənin sosial və mədəni aspektləri

Əhilləşdirmə insan həyatının yalnız iqtisadi deyil, mədəni tərəflərinə də təsir edib. Əhilləşdirilmiş heyvanlar folklor, nağıl, mifologiya və dini inanc sistemlərində geniş yer tutub. Toyuğun yumurtası ilə bağlı bolluq simvolikası, atın döyüş və qəhrəmanlıqla əlaqələndirilməsi, inəyin müqəddəsləşdirilməsi bu anlayışların mədəni təzahürüdür.

Eyni zamanda əhilləşdirmə insanın təbiətlə münasibətinə dair etik suallar da doğurur. Məsələn, heyvanların nə dərəcədə istismar edilməsi düzgündür? Onlara qarşı davranışlarımız harada insani, harada qəddardır? Bu kimi suallar müasir dövrdə əhilləşdirməyə yenidən nəzər salmaq zərurətini ortaya qoyur.

Əhilləşdirmənin gələcəyi

Müasir dövrdə əhilləşdirmə prosesi daha çox biotexnologiya və gen mühəndisliyi ilə aparılır. Genetik modifikasiya, laboratoriyada seçim, sünilik səviyyəsində yetişdirmə üsulları yeni nəslin yaradılmasında istifadə olunur. Bu isə bəzi hallarda mübahisəli nəticələr doğurur. Etik və ekoloji narahatlıqlar səbəbilə bir çox ölkələr bu sahədə ciddi qanunvericilik tətbiq edir.

Bununla yanaşı, əhilləşdirmə sahəsində gələcəkdə daha dayanıqlı və ekoloji cəhətdən zərərsiz üsulların inkişafı gözlənilir. Aqrobiotexnologiyanın imkanları artır, seleksiyanın dəqiqliyi yüksəlir, nəticədə həm məhsuldarlıq, həm də bioloji müxtəliflik qorunur.

Əhilləşdirmək prosesi insanlıq tarixində dönüş nöqtələrindən biridir. Bu fəaliyyət sayəsində insan təbiəti idarə edə bilmiş, ərzaq təhlükəsizliyi təmin olunmuş, şəhər və dövlət quruluşlarına keçid baş vermişdir. Əhilləşdirilmiş heyvan və bitkilər bu gün də həyatımızın ayrılmaz hissəsidir. Onların bizim gündəlik yaşamımıza təsiri təkcə maddi deyil, həm də mənəvi və mədəni səviyyədə hiss olunur. Əhilləşdirmə prosesi davam edir, lakin bu gün onun daha şüurlu, etik və dayanıqlı əsaslarla həyata keçirilməsi zəruridir.

Ən Çox Verilən Suallar