Ədəbiyyat, din, fəlsəfə və gündəlik danışıq dilində zaman-zaman qarşılaşdığımız “ehkam” sözü, dərin mənalar ehtiva edən və çoxşaxəli məzmun daşıyan bir anlayışdır. Ərəb mənşəli bu sözün mənası və istifadəsi zamanla müxtəlif sahələrdə fərqli formalarda inkişaf edib. Xüsusilə dini terminologiyada “ehkam” daha çox hüquqi, əxlaqi və dini qaydaları ifadə etsə də, gündəlik məişətdə və ümumi anlayışlarda bu söz fərqli yozumlara da sahib ola bilir. Əhali arasında “ehkam kəsmək” kimi ifadələrin yayılması da onun dilimizdə nə qədər kökləndiyini göstərir.
“Ehkam” anlayışı yalnız bir termin kimi deyil, həm də cəmiyyətin münasibət tərzini, insan davranışlarını və dini şüurun formalaşmasını əks etdirən güclü anlayışlardan biridir. Bu anlayış ətrafında formalaşan dünyagörüş, davranış kodeksləri və sosial münasibətlər geniş tədqiqata ehtiyac duyur. Tarixi, dini və fəlsəfi baxımdan araşdırıldıqda, “ehkam” təkcə bir qayda və ya hökm deyil, eyni zamanda mənəvi nizamın, etik strukturların və həyat tərzinin ifadəsi kimi çıxış edir.
Ehkam sözünün mənşəyi və dilçilik izahı
“Ehkam” sözü ərəb dilindən alınmışdır və “hökm”, “qanun”, “mühkəmlik”, “qəti qərar” mənalarında işlədilir. Ərəb dilindəki “ḥ-k-m” kökündən törəmişdir və bu kökdən yaranan digər sözlər də “müdriklik”, “hakimlik”, “nizam” kimi mənaları ifadə edir. Qrammatik baxımdan “ehkam” sözü cəmlik formasında işlədilir və çox zaman hüquqi və ya dini kontekstdə istifadə olunur.
Azərbaycan dilində “ehkam” sözü həm ədəbi üslubda, həm də gündəlik nitqdə öz yerini tapmışdır. “Ehkam söyləmək”, “ehkam yürütmək” və ya “ehkam vermək” kimi ifadələr, ümumilikdə, kimsənin öz mütləq fikrini, hökmünü bildirməsi mənasında işlədilir. Bu isə sözün yalnız dini deyil, ictimai və psixoloji çalarlarla da zəngin olduğunu göstərir.
İslamda ehkam anlayışı və hüquqi statusu
İslam hüququnda “ahkâm” (ehkamın cəmi) termini geniş şəkildə istifadə olunur və əsasən şəriət qanunlarını əhatə edir. Bu hökmlər Quran, Sünnə, İcma və Qiyas kimi dəlillərlə formalaşdırılmışdır. Ehkam dini baxımdan beş əsas kateqoriyada toplanır: vacib (fərz), müstəhəb (tövsiyə olunan), mubah (neytral), məkrüh (arzuolunmaz) və haram (qadağan olunmuş). Bu kateqoriyalar insan davranışlarının dəyərləndirilməsində əsas hüquqi ölçülərdir.
Ehkam İslam hüququnun təməlini təşkil edir və ibadət, ailə münasibətləri, iqtisadi fəaliyyətlər, cinayət hüququ və sosial ədalət kimi sahələri tənzimləyir. Bu hökmlər fərdlərin həm fərdi, həm də ictimai məsuliyyətlərini formalaşdırır və cəmiyyətin ahəngdar nizamına töhfə verir. Ehkamın əsas məqsədi insanların Allah qarşısındakı məsuliyyətlərini düzgün yerinə yetirmələrini təmin etməkdir.
Dini mənbələrdə ehkamın istifadəsi
Qurani-Kərimdə və Sünnədə “ehkam” məzmunlu ayə və hədislərə geniş yer verilir. Quranda “hökm yalnız Allaha məxsusdur” (Yusuf surəsi, 40-cı ayə) kimi ayələr birbaşa ehkam anlayışının ilahi mənşəyini təsdiqləyir. Bu yanaşma Allahın şəriət qanunlarını yaratmaq səlahiyyətini insan hüququndan üstün tutaraq, teokratik bir hüquqi sistem yaradır.
Hədislərdə də Peyğəmbərin davranışları və dedikləri “fiqhi hökmlərin” əsasını təşkil edir. Müsəlman hüquqçular bu hökmləri toplayaraq, “fiqh” adlanan hüquq elmini formalaşdırmış və orada ehkam anlayışına geniş yer ayırmışlar. Bu baxımdan, ehkam dini hüquqla eyniləşdirilən əsas anlayışlardan biridir.
Ədəbi və bədii əsərlərdə ehkamın əks olunması
Azərbaycan klassik ədəbiyyatında “ehkam” sözü tez-tez qarşılaşılan anlayışlardandır. Xüsusilə Nizami, Füzuli, Nəsimi kimi şairlər əsərlərində əxlaqi qaydaları, dini hökmləri və mənəvi prinsipləri ifadə edərkən bu anlayışdan istifadə ediblər. Nəsimi öz divanında insan azadlığını və əqli üstün tutaraq ehkamın yalnız ali hikmətlə əsaslandırılmasını vacib sayırdı.
Müasir dövr yazıçılarında da “ehkam” anlayışı bəzən mənfi çalarda işlənir. Bu, daha çox cəmiyyətin sərt, dəyişməz və dogmatik qaydalara aludə olduğunu göstərmək məqsədilə edilir. Yazıçılar bu vasitə ilə sosial tənqidlərini ifadə edir və fərdi düşüncəyə yer açmağa çalışırlar.
Cəmiyyət və ehkam: Qəbul olunmuş davranış formaları
Cəmiyyətlərdə ehkam, yalnız dini və hüquqi sahələrlə məhdudlaşmır, eyni zamanda qəbul olunmuş davranış formalarını da əhatə edir. Bu qaydalar bəzən yazılmamış qanunlar şəklində nəsildən-nəslə ötürülür və sosial münasibətləri formalaşdırır. Məsələn, müəyyən adət-ənənələrin pozulması, cəmiyyətdə mənfi reaksiya doğura bilər, çünki bu davranışlar ehkam səviyyəsində qəbul olunmuş normalara ziddir.
Sosial psixologiya nöqteyi-nəzərindən ehkam, fərdlərin davranışlarını müəyyən edən güclü mexanizmdir. İstər ailədə, istərsə də iş mühitində insanlardan müəyyən davranış qaydalarına riayət etmələri gözlənilir. Bu isə göstərir ki, ehkam yalnız ilahi və hüquqi deyil, həm də sosiokulturoloji bir anlayış kimi çıxış edir.
Ehkam və müasir hüquq anlayışı
Müasir dünyada hüquqi sistemlər daha çox sekulyar prinsiplərə əsaslanır. Lakin bəzi ölkələrdə, xüsusilə də islam hüququnun əsas olduğu sistemlərdə ehkam hələ də əsas hüquqi baza kimi istifadə olunur. Bu, xüsusilə ailə hüququ, miras hüququ və cinayət hüququ sahələrində özünü göstərir.
Dünya miqyasında isə ehkamdan törəyən qanunlar bəzən insan hüquqları ilə toqquşur. Qərb dünyasında fərdi azadlıqlar ön planda olduğu halda, bəzi ölkələrdə şəriət qanunları əsas tutulur. Bu isə hüquqi sistemlər arasında balans və qarşılıqlı anlaşma məsələsini aktuallaşdırır.
Ehkamın tənqidi və dəyişkənliyi
Dogmatik yanaşmalara əsaslanan ehkamlar zamanla müxtəlif tənqidlərə məruz qalmışdır. Xüsusilə müasir dövrdə gender bərabərliyi, insan hüquqları və fərdi azadlıqlar kimi anlayışlar fonunda bəzi ehkamlar aktual olma xüsusiyyətini itirmişdir. Bu səbəbdən bir çox mütəxəssislər, “ehkamların yenidən interpretasiyası”nı zəruri sayırlar.
Dini və hüquqi ehkamlar yalnız keçmişin məhsulu deyil, həm də dövrün tələblərinə uyğun olaraq dəyərləndirilməli və tətbiq edilməlidir. Bu isə həm ixtisaslaşmış hüquqşünasların, həm də din alimlərinin birgə işləyərək mövcud qaydaları yenidən nəzərdən keçirməsini tələb edir.
Ehkam və fərdi düşüncə azadlığı
Ehkamların sərt şəkildə tətbiq olunduğu cəmiyyətlərdə fərdi düşüncə azadlığı məhdudlaşa bilər. Belə şəraitdə insanlar yalnız qəbul olunmuş və icazə verilmiş fikirləri ifadə etməyə cəhd göstərirlər. Bu isə yaradıcılığın, elmi inkişafın və fərdi təşəbbüsün qarşısını ala bilər.
Fərdi azadlıqla ehkamın birgə mövcudluğu isə yalnız dəyərlərin qarşılıqlı anlaşması və insan hüquqlarına hörmətlə mümkündür. Bu balansın qorunması cəmiyyətin həm dini, həm də hüquqi inkişafı üçün vacib şərtdir.
Gündəlik həyatda ehkam və onun ifadələri
Azərbaycan xalqı arasında “ehkam kəsmək” kimi ifadələr bir şəxsin qətiyyətlə, heç bir müzakirəyə açıq olmayan şəkildə fikir söyləməsi anlamında işlənir. Bu, həm müsbət, həm də mənfi çalarda işlənə bilər. Müsbət mənada bu şəxs qətiyyətli, prinsipial kimi qəbul oluna bilər. Mənfi mənada isə təkəbbürlü, qapalı fikirlilik kimi yozula bilər.
Gündəlik danışıqda bu ifadə cəmiyyətin ehtiva etdiyi psixoloji və sosial davranış kodlarını da üzə çıxarır. İnsanların düşüncə sərhədləri, əxlaqi və etik normalara münasibəti də məhz bu tip ifadələrdə özünü göstərir.
Ehkamın gələcəyi və sosial adaptasiya
Çağdaş dövrdə cəmiyyətlərin daha çevik, dinamik və çoxtərəfli olması ilə birlikdə ehkam anlayışı da dəyişikliklərə uğrayır. Əvvəllər mütləq qəbul edilən bəzi hökmlər artıq müzakirəyə açıq mövzulardır. Bu, cəmiyyətin inkişafının və fərdi azadlıqların genişlənməsinin təbii nəticəsidir.
Ancaq bu, ehkamın tamamilə aradan qalxması demək deyil. Əksinə, onun daha dərin və əhatəli bir şəkildə anlaşılıb tətbiq olunması vacibdir. Dəyərlərin qorunması, etik davranışların təbliği və sosial nizamın saxlanması üçün yenilənmiş və kontekstual şəkildə tətbiq edilən ehkamlara ehtiyac hələ də qalır.
Ehkam sözü tarixən yalnız bir termin deyil, cəmiyyətin əsas sütunlarından birini təşkil edən anlayış olmuşdur. Dini mənbələrdən hüquqa, ədəbiyyatdan gündəlik danışığa qədər geniş yayılmış bu anlayış, həm ilahi hökmləri, həm də ictimai davranış normalarını özündə birləşdirir. Zaman keçdikcə ehkamın mahiyyəti və tətbiq sahələri dəyişsə də, onun əsas funksiyası – cəmiyyətin mənəvi və hüquqi nizamını qorumaq – aktual olaraq qalır.
Müasir dövrün çağırışları qarşısında ehkam anlayışının yenidən nəzərdən keçirilməsi, onun yalnız dini və hüquqi baxımdan deyil, həm də fəlsəfi və sosioloji aspektdən təhlil olunması zərurətə çevrilmişdir. Fərdi azadlıqlar, insan hüquqları və sosial ədalət kimi dəyərlərlə harmoniyada olan ehkam anlayışı, daha sağlam və tarazlı cəmiyyətin qurulmasına töhfə verə bilər. Ən əsası, ehkam dəyişkən həyatın sabit mənəvi dayaq nöqtələrindən biri olaraq qalmaqda davam edir.
Ehkam sözü “hökm”, “qanun”, “qəti qərar” mənasında işlədilən ərəb mənşəli termindir və əsasən dini və hüquqi kontekstdə istifadə olunur.
İslamda ehkam Allahın Quranda və Sünnədə buyurduğu hüquqi və əxlaqi qaydaları əhatə edir.
Bəzi ehkamlar dəyişməz sayılır, lakin ictimai şəraitə və yeni şəriət təfsirlərinə əsaslanaraq interpretasiya edilə bilər.
Hər qanun ehkam deyil, lakin hər bir dini ehkam müəyyən mənada qanun xarakteri daşıya bilər, xüsusilə teokratik sistemlərdə.
Ehkam cəmiyyətin mənəvi nizamını qorumağa və fərdlərin davranışlarını tənzimləməyə xidmət edir.
Bu ifadə bir şəxsin qətiyyətlə və müzakirəyə açıq olmayan fikir söyləməsini bildirir.
Ədəbi mətnlərdə ehkam adətən əxlaqi və dini qaydaların poetik və bədii formada ifadəsi üçün istifadə olunur.
Bəzi hallarda sərt ehkamlar fərdi azadlıqları məhdudlaşdıra bilər, lakin düzgün tətbiq olunduqda ziddiyyət yaranmır.
Ehkam dini hüququn əsasını təşkil edir və bəzi hüquq sistemlərində qanunvericiliyin bir parçasıdır.
Ehkamın gələcəkdə də əhəmiyyətli olaraq qalacağı ehtimal olunur, lakin bu, onun daha çevik və kontekstual şəkildə tətbiqi ilə mümkün olacaq.
